Recensie: Rauw en met mededogen: Pat Barker in Troje

De geest is uit de fles en hij gaat er niet meer in. Sinds #metoo lijkt ons idee over vrouwen veranderd. En, stelt Fleur Speet vast: literatuur haakt zich daarvoor vast in de mythologie. Sinds deze week ligt The Silence of the Girls van Pat Barker in de winkel, waarin Briseis, de slavin van Achilles, fenomenaal blootlegt hoe vrouwen in de geschiedenis klem zaten. En hoe geschiedschrijving dus werkt. Geen vreemd onderwerp voor een schrijver die uitvoerig WO I tot onderwerp nam en daarvoor gelauwerd is met onder meer de Bookerprize.

N.B. Eerder besprak Emmi Schumacher voor ons Barkers roman Toby's Room.

Een trend

Het is genoeg geweest met de eenzijdige visie, met het besmuikte zwijgen. Het is tijd voor gelijkwaardigheid en dus voor de andere kant van het verhaal. Een klein voorbeeld daarvan is hoe snel deze zomer een open brief aan de CPNB enorme bijval kreeg, een brief waarin verontwaardigd werd gereageerd op het feit dat er alwéér twee mannelijke auteurs Boekenweekgeschenk en Boekenweekessay schrijven.

In de literatuur zie ik ook al consequenties, of ik wil ze graag zien. Niet alleen verschijnen er jeugdboeken over vrouwelijke wetenschappers en jeugdboeken over sterke vrouwen die de wereld een wending gaven, ook de klassieke mythologie, onze oergeschiedenis, wordt herschreven. Want je moet bij het begin beginnen.

Nathalie Haynes probeerde vorig jaar in The Book of Jocasta twee personages uit de Oidipoes-mythe nieuw leven in te blazen, Colm Tóibín belichtte de wrede Clytemnestra die haar zoon Orestes zo weerloos liefhad in The House of Names [fragment uit de vertaling], David Vann liet Medea in Bright Air Black (wat makkelijk) een machtige vrouw zijn en Kamila Shamsie schreef met Home Fire een nieuwe, vrouwvriendelijker versie van Antigone (en werd hiervoor bekroond met de Orange Prize). Dit jaar gaf Madeline Miller de toverkunst van Circe [onze bespreking] uit de Odyssee een nieuwe glans en werd pardoes New York Times Bestseller.

Rauwe realiteit

Als bijna-oudheidkundige is mijn interesse in literatuur over de Oudheid nooit geweken. Steeds zie ik oplevingen in de aandacht voor de klassieke literatuur, maar niet eerder was die aandacht zo sterk gericht op het veranderen van wat we als waarheid aannemen (uiteraard heeft de classica Mary Beard ook een groot aandeel in die verandering). Shamsie gaf daarvoor haar roman een hedendaagse lading mee, maar Barker blijft binnen de lijnen van Homeros’ verhaal over Achilles. Ze morrelt veel slimmer aan de vastgeroeste beelden van de lezer. Ze maakt de mannen deerniswekkend (zonder hen belachelijk te maken, of kleiner of ongevaarlijk) doordat ze de machteloosheid van de vrouwen ingenieus invoelbaar maakt.

Dat zit ’m in details, waarin anders. ‘He wasn’t cruel,’ schrijft de negentienjarige Briseis in haar dagboek (oké, dat dagboek is een onwaarschijnlijkheid, maar dan ook de enige). ‘He fucked as quickly as he killed, and for me it was the same thing.’ Dat klinkt achteloos wellicht, alsof het Briseis niets kon schelen, maar uit de rest van de tekst wordt duidelijk hoe een deel van haarzelf afstierf die eerste nacht nadat Achilles Briseis, prinses van Lyrnessus, na de val van haar stad en het vermoorden van haar echtgenoot, haar vader en haar broers had uitgekozen als slaaf met de woorden ‘Cheers, lads… she’ll do’.

Niks geen dromerige romantiek met Brad Pitt. Al dringt Pitts gezicht door het bestaan van Troy steeds naar voren, die film is een aanfluiting. Dit is rauwe realiteit, zonder hoop. De angst waar de meeste vrouwen in het ‘verkrachtingskamp’ bij Troje in leven maakt hen zwijgzame toeschouwers die sterker zijn dan de slachtende mannen.

Zout en knikkers

Een detail dat me niet loslaat - hoe is Barker erop gekomen? - is het spoortje van genegenheid dat Achilles voor Briseis voelt als zij stiekem in zee heeft gezwommen en haar haren naar zilt ruiken, wat Achilles aan zijn moeder doet denken. Briseis zelf betekent niets voor hem, maar zijn moeder is alles. Briseis ziet Achilles in de mist aan zee wanhopig met zijn moeder praten, ze ziet zijn breekbaarheid. Maar ze gebruikt die niet, haar kracht is veel subtieler. Haar kracht is dat ze de vernederingen doorstaat.

De mannen zeggen nauwelijks iets tegen de vrouwen, zelfs al kletsen ze met elkaar honderduit bij de wijn na de strijd. Ook Achilles praat niet, maar hij laat wel steeds om Briseis roepen. En dat is de enige manier om te overleven, als er om je geroepen wordt terwijl je in een kast je lot afwacht. 

En zelfs dan is je bestaan broos. Er wordt met vrouwen geknikkerd. Achilles weigert nog aan de strijd deel te nemen nadat Agamemnon zijn ‘prize of honour, the girl’ listig heeft ingepikt (alleen maar omdat Agamemnon van Achilles zíjn prize of honour moest opgeven vanwege een vloek; het zijn net kinderen, die helden). Agamemnon geeft Briseis terug, met daarbij zijn dochter, kleden, racepaarden, twintig vrouwen, zeven steden en een schip vol goud en brons (in willekeurige volgorde). ‘Tell him he can fuck her till her back breaks,’ zegt Achilles over Briseis als Odysseus het aanbod van Agamemnon overbrengt.

Indringend mededogen

Toch, uiteindelijk kun je de mannen weinig aanrekenen. Zelfs niet dat vrouwen die zwanger zijn met een speer worden doorboord. Dat hoort gewoon zo, ze kunnen immers een strijder baren. Briseis zet de mannen met mededogen neer, weliswaar niet zonder woede over het aangedane onrecht. (‘I do what countless women before me have been forced to do. I spread my legs for the man who killed my husband and my brothers.’ En dat ziet ze opnieuw gebeuren als Troje valt.)

Haar mededogen is afstandelijk en aanschouwelijk. Juist dat maakt het zo indringend. Alleen door Achilles, Agamemnon en al die andere literair tot in de puntjes uitgewerkte mannelijke karakters te begrijpen en door uiterst serieus en behoedzaam te handelen overleeft ze hen allemaal.

Het is de subtiliteit van Barker, haar excellente, gerijpte meesterschap in combinatie met de smerige, wrede wereld die ze oproept (inclusief pus die uit de wonden spuit en ratten die onder de hutten woelen), waardoor dit boek alom gelauwerd zal worden. Niet eerder las ik zo’n verfijnd en invoelend verhaal, waarin geen spoor van zelfmedelijden, makkelijke spot of geromantiseerd drama voorkomt, maar waarin eindelijk die niet eerder belichte werkelijkheid vorm krijgt. Dat vergeten verhaal uit de historie, waarmee Barker Homeros heel naturel naar de kroon steekt.

Fleur Speet is literair recensent.