Recensie: Met vaart door de Duitse geschiedenis

Bernhard Schlink (1944) is een van de meest gelezen schrijvers van de hedendaagse Duitstalige literatuur. In zijn nieuwe roman volg je de titelfiguur Olga door de Duitse twintigste eeuw: van het opkomende nationalisme voor de Eerste Wereldoorlog tot de studentenprotesten in de jaren zestig. Net als Schlinks eerdere romans De voorlezer en De thuiskomst is Olga, nu in vertaling van Marcel Misset, in een toegankelijke, filmische stijl geschreven.

Verzet en Lebensraum

De roman begint aan het eind van de negentiende eeuw. Na de dood van haar ouders wordt Olga door haar strenge, nationalistisch gezinde grootmoeder opgevoed. Later, voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog en in de nazitijd, zal ze zich verzetten tegen dit Deutschland über alles.

Als lezer zit je meteen middenin het verhaal. Sterk is de beschrijving van Olga’s jeugd:

‘Het meisje leerde dat ze in armoede opgroeide. Dat de school, een nieuw gebouw, opgetrokken uit rode baksteen en met zandstenen lijsten en pilasters, mooier was dan de andere huizen in de buurt, wilde nog niet zeggen dat de andere huizen armzalig waren. De school was nu eenmaal de school. Maar toen het meisje de statige woonhuizen langs de brede straten, de villa’s met tuinen, de prachtige openbare gebouwen, de ruim bemeten pleinen en perken zag, en langs de oevers en op de bruggen vrijer kon ademhalen, besefte ze dat in haar buurt de armen woonden en zij een van hen was.’

Ook in latere scènes is de stijl beeldend. De schrijver werkt met contrastrijke tegenstellingen. Neem de volgende beschrijving van het Pommerse platteland, waar Olga na de dood van haar ouders door haar grootmoeder wordt opgevoed:

‘Alles was Olga vreemd: na de grote stad het kleine dorp en het uitgestrekte platteland, na de meisjesschool met veel klassen een school voor jongens en meisjes in één lokaal, na de levendige Sileziërs de gesloten mensen in Pommeren, na de hartelijke buurvrouw de afwijzende grootmoeder, na de vrijheid om te lezen het werk op de akkers en in de tuin. Ze schikte zich, zoals arme kinderen van jongs af aan doen. Maar ze wilde meer dan de andere kinderen, meer leren, meer weten, meer kunnen.’

De tegenstellingen keren terug in de personages en hun handelingen. Olga vecht tegen de vooroordelen van haar tijd; haar geliefde Herbert verliest zich in valse dromen over Duitse grootsheid en macht. Hij zoekt naar ruimte en wil reizen. In de politiek van zijn tijd, die naar een groter Duitsland en meer Lebensraum streeft, ziet hij de mogelijkheid om zijn verlangen te verwezenlijken. Hij wordt soldaat en leidt een expeditie door Arctisch gebied, waarvan hij niet zal terugkeren. Olga blijft alleen achter.

Angst voor grootheid

De roman gaat met flinke sprongen door de Duitse geschiedenis, waarbij Olga’s waarschuwing voor een groot Duitsland een Leitmotiv vormt. Een voorbeeld daarvan is de verbinding met de latere studentenprotesten in de jaren zestig van de twintigste eeuw, of met de globalisering. De ik-verteller schrijft:

‘En ik denk aan haar als er iets gebeurt waarvan ik weet dat zij het te groot zou vinden. Zij vond dat wij studenten doorschoten in ons moralisme. In deze tijd zou ze de media berispen, die grondige research hebben verruild voor schandalen en het opgeheven vingertje. Ze zou de rol van de bonskanselier, het parlement, het Holocaustmonument veel te groot vinden. Ze zou de hereniging enthousiast hebben verwelkomd, maar het uitgedijde Europa te groot hebben gevonden, evenals de geglobaliseerde wereld.’

Niet alle Duitse literaire critici waren even lovend over Schlinks nieuwe roman. Zo noemde Andreas Platthaus in de Frankfurter Allgemeine Zeitung de roman ‘een oud spel met de vloek van het Duitse verleden’. Voor Duitse critici speelt daarbij ongetwijfeld een rol dat zij al veel boeken kennen waarin het Duitse verleden uit de twintigste eeuw een prominente rol speelt. De Duitse literatuur is rijk aan romans die het leven van de hoofdpersonages verbinden met de Eerste en Tweede Wereldoorlog, en de nasleep hiervan. Voor de Nederlandse lezer weegt dit punt van kritiek misschien minder zwaar.

Olga is een knap geschreven roman met veel vaart. Schlink houdt de aandacht van de lezer vast door gedoseerde details, een toegankelijke stijl en de verbinding van het leven van de hoofdfiguur met de Duitse geschiedenis in de twintigste eeuw.

Jerker Spits is germanist. Hij schreef voor Trouw en De Groene Amsterdammer en publiceerde een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.