Recensie: James Comey: Moreel kompas in de heftigste crises

James Comey is de man die als FBI-directeur, onderminister van Justitie en Officier van Justitie betrokken was bij veel van de grote recente affaires in de Verenigde Staten. Hij leidde het onderzoek naar de Clintonmails en de Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen, maar autoriseerde ook mede waterboarding ten tijde van toenmalig president George W. Bush. In zijn memoires A Higher Loyalty (Loyaliteit, in de vertaling van Ineke van den Elskamp, Paul Heijman, Aad Janssen, Barbara Lampe, Marianne Palm, Pon Ruiter en Annemie de Vries) presenteert Comey zich als een man die varend op een moreel kompas de heftigste crises weerstond, terwijl om hem heen anderen en zélfs presidenten de Amerikaanse instituties uithollen. Je kunt ook zeggen: Comey veegt met het boek ijverig zijn eigen straatje schoon.

N.B. Eerder besprak Eric Palmen Fire and Fury. Inside the Trump White House voor ons.

In het langverwachte boek A Higher Loyalty. Truth, Lies and Leadership beschrijft James Comey zijn mars door de Amerikaanse instituties. Eerst als Officier van Justitie van New York, later als onderminister van Justitie in het kabinet van George W. Bush en uiteindelijk vanaf 2013 als directeur van de FBI. Totdat hij, amper drie maanden na het aantreden van Donald Trump als president, werd ontslagen. 'That Russia Thing', zoals Trump het onderzoek van Comey naar Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen noemde, kostte Comey uiteindelijk de kop.

Ethisch leiderschap

In het boek trotseert Comey presidenten, maar voor Comey gaat het boek over meer. Het is een boek over 'ethisch leiderschap,' over trouw blijven aan de waarden van de instituties waar je voor werkt. Zélfs als dat ten koste gaat van jezelf. Het is het boek dat Comey niet wilde schrijven, maar móést schrijven. Omdat de tijden daarom vroegen:

'We are experiencing a dangerous time in our country, with a political environment where basic facts are disputed, fundamental truth is questioned, lying is normalized and unethical behavior is ignored, excused, or rewarded.'
'In ons land leven we in een gevaarlijke tijd, omdat binnen ons politieke bestel basale feiten in twijfel worden getrokken, bij fundamentele waarden vraagtekens worden geplaatst, liegen normaal is geworden en onethisch gedrag wordt genegeerd, goedgepraat of beloond.'

Gelukkig deed Comey daar nooit aan mee. Aldus Comey. Zelfs het ondertekenen van een memo die George W. Bush de juridische legitimatie gaf om de marteltechniek waterboarding toe te passen, was na grote bezwaren van Comey, die er uiteraard alles aan deed om dat te voorkomen. Wie is Comey, vraag je na afloop jezelf af. Is hij de ethische leider die elke dag probeerde loyaal te zijn aan de instituties, in plaats van persoonlijke belangen (A Higher Loyalty’)? Of is hij een ijdele, arrogante man die zonder zelfreflectie anderen de maat neemt en onder de bus gooit?

In Amerika woedt een harde strijd om de waarheid en Comey voegt daar met A Higher Loyalty zijn eigen waarheid aan toe. De reacties in de Amerikaanse media zijn hopeloos verdeeld. Politiek commentatoren struikelen over elkaar om de woorden van Comey te duiden en op waarde te schatten. Die waarheidsvraag is gelukkig niet het meest interessant voor wie niet in de bubbel van het Witte Huis zit. Vooral niet omdat het onmogelijk is om een boek op waarde te schatten dat zo dicht op de geschiedenis zit die het beschrijft.

Een heerlijk vette literaire snack

Het boek heeft namelijk wel degelijk waarde omdat Comey een overtuigend beeld van Trump schetst. In tegenstelling tot Michael Wolfs Fire and Fury, waar Trump wordt neergezet als een totaal incapabele leider die het liefst op bed cheeseburgers eet, ziet Comey een man die de wereld vormgeeft naar zijn evenbeeld. Als officier van Justitie leerde Comey de New Yorkse maffiafamilies kennen en weinig subtiel trekt Comey parallellen met Trump. 'A Cosa Nostra Boss' noemt hij Trumps gedrag naar aanleiding van een diner waar Trump om zijn loyaliteit vraagt. Een boodschap die hij, zonder heel vaak direct Trump te noemen, er overigens vanaf het begin van het boek in ramt: 'Mafia members may dress and talk in distinctive ways, but they are part of a fairly common species – the bully. All bullies are largely the same. They threaten the weak to feed some insecurity that rages inside them. I know, I’ve seen it up close.'

Uiteindelijk is A Higher Loyalty een heerlijk vette literaire snack. Het is een Amerikaanse politieke soap met Comey in de hoofdrol. Als kind ontsnapte hij aan de Ramsey Rapist, een beruchte serieverkrachter die zijn huis binnendrong. Als Officer van Justitie sprak hij urenlang met de hoogste maffiabazen. Als onderminister van Justitie racete hij met een taxi naar het ziekenhuis om te voorkomen dat toenmalig minister van Justitie Ashcroft onder druk van adviseurs van Bush waterboarding autoriseerde (al gebeurde dat rechtsom later alsnog). En als FBI-directeur moest hij Trump vertellen dat er wellicht iets in de openbaarheid ging komen over een beruchte Golden Shower met prostituees in Moskou.

Spreken of zwijgen

Gelukkig graaft Comey ook vaak genoeg een laag dieper. Comey intrigeert mateloos als hij de vragen opwerpt die hij zichzelf stelde rondom de moeilijkste beslissingen in zijn carrière. Beslissingen waarbij hij onder druk werd gezet door presidenten, en de Amerikaanse media. ‘Wat zou ik zelf doen,’ denk je onwillekeurig als lezer. Zo heropende de FBI twee weken voor de verkiezingen van 2016 het onderzoek naar het e-mailgebruik van presidentskandidaat Hillary Clinton. De FBI – en Comey in het bijzonder – kreeg zware kritiek voor het openbaar maken van het feit dat de FBI onderzoek deed naar Clinton. De FBI zou de verkiezingen daarmee hebben beïnvloed. Maar, zegt Comey:

'I saw only two choices, only two doors, and they were both actions. One door was marked "speak." […] It would put the Bureau, and me, in a place where we might have an impact on an election.' […] What was that other door? "Conceal," […] which would mean the director of the FBI had misled […] the American people. Speak or conceal – both terrible options.'
'Maar in de zaak rond de Clinton-mails zag ik maar twee keuzemogelijkheden, maar twee deuren, en die leidden allebei tot iets doen. Op de ene deur stond spreken. [...] Het zou de FBI, en mijzelf, in een positie plaatsen waarin we een verkiezingsuitslag konden beïnvloeden. [...] Wat stond er op de andere deur? geheimhouden [...] Dat zou betekenen dat de directeur van de FBI het Congres en het Amerikaanse volk had misleid [...]. Spreken of geheimhouden – twee afschuwelijke opties.'

Uiteindelijk stelt een FBI-medewerker de vraag aan Comey of hij eraan heeft gedacht zijn keuze misschien Trump president kan maken. Comey besluit daarop te spreken over het onderzoek, want 'if we start making decisions based on whose political fortunes will be affected, we are lost'. Amerikaanse commentatoren wijzen er terecht op dat Comey juist politiek heeft gehandeld door überhaupt te overwegen iets over een lopend onderzoek te zeggen, iets wat de FBI zelden tot nooit doet.

Amerika-correspondent Guus Valk schrijft in NRC: 'Hij presenteert zich als apolitiek, iemand die boven de partijen staat. Het instituut is voor hem wat telt. Maar de Clinton-affaire laat zien dat hij in de kern denkt én handelt als een politicus.' Het doet alleen niets af aan deze en vele andere dilemma’s die Comey schetst in A Higher Loyalty. Spreken of zwijgen. Uiteindelijk stelt Comey die vraag ook aan de lezer. En dat maakt het boek ontzettend interessant.

Tim Wagemakers studeerde Wijsbegeerte en Journalistiek en Media aan de Universiteit van Amsterdam en liep stage bij athenaeum.nl. Hij is redacteur en moderator bij De Balie.