Recensie: Een reis door drie generaties

'Als je voor informatie over een land waar je wortels schijnen te liggen op Wikipedia bent aangewezen, dan heb je misschien wel een probleem,' schrijft Alice Zeniter in de proloog van haar vijfde en nieuwste roman De kunst van het verliezen. Toch is Wikipedia wel de plek waar Zeniter haar personage Naïma geregeld informatie laat opzoeken over Algerije en waar haar eigen zoektocht naar haar familiegeschiedenis ook ooit begonnen is. Die zoektocht mondde uit in deze 500 pagina tellende roman vol met stiltes.

N.B. We publiceerden ook voor uit De kunst van het verliezen. Lees het fragment op Athenaeum.nl.

Naïma dacht er eigenlijk nooit zo over na maar op een katerzondag malen de woorden van haar oom 'als het irritante muziekje van een draaimolen die pal onder het raam staat' door haar hoofd: 'Ze zijn vergeten waar ze vandaan komen.' Is Naïma - geboren in Normandië en werkzaam in een Parijse kunstgalerie - vergeten waar ze vandaan komt? Kan je een land vergeten dat je nooit hebt gekend? Valt er überhaupt iets te herinneren als de generaties voor jou het land al begonnen te vergeten en verzwijgen?

Stiltes

Alice Zeniter laat Naïma's familiegeschiedenis beginnen in Algerije, waar haar opa trouwde, kinderen kreeg en een toekomst opbouwde maar waar zijn keuzes in de Algerijnse oorlog hem en zijn familie dwongen naar Frankrijk te vluchten. Dit Algerije, 'het Algerije van papa', is het Algerije waar Naïma's vader en opa het nooit over zullen hebben. De stiltes van deze twee mannen over hun geboorteland zijn echter niet hetzelfde. Voor Ali, Naïma's opa, is het een vorm van schaamte voor en acceptie van het etiket dat hem en zijn familie door Frankrijk wordt opgeplakt: harki. Voor Hamid, Naïma's vader, is het zwijgen eerder een vorm van verzet tegen die harki-stempel en een manier om anderen, en daarmee zichzelf, te beschermen tegen de last die zijn familiegeschiedenis met zich meebrengt. Door Hamids stilte, waarmee hij zichzelf opnieuw hoopte uit te vinden, wordt hij ook door anderen opnieuw uitgevonden. 'Stilte is geen neutrale ruimte, het is een scherm waarop iedereen zijn eigen fantasieën kan projecteren.'

Naïma vult de afwezigheid op

Net als haar vader en opa, zwijgt Naïma over het jaartal waarin haar familie naar Frankrijk is gekomen: 1962, het jaar waarin Algerije onafhankelijk werd verklaard en veel Algerijnen naar Frankrijk vluchtten uit angst voor de FLN die hen als collaborateurs van Frankrijk zagen.

'Hamid heeft zijn dochters ingeprent dat het antwoord op die vraag nooit alleen maar een simpel jaartal behelsde, maar de deur zou openen voor een heel hoofdstuk van de geschiedenis dat vandaag de dag nog altijd heftige reacties oproept. Normaal gesproken noemt Naïma dus nooit het precieze jaar, alleen het decennium.'

Maar dan ontmoet ze, in opdracht van haar baas, een Algerijnse kunstenaar bij wie ze het jaartal wel durft te noemen en gaat naar Algerije. Toch blijft ze de reis naar Algerije, waar ze uiteraard van heeft gedroomd, maar die haar nu door haar baas wordt opgedrongen - alsof hij denkt te weten hoe hij Naïma's stilte over Algerije op moet vullen - op allerlei manieren uitstellen. 'Wat heb je te verliezen als je nu zou gaan?' vraagt een vriendin.

'Daar heeft Naïma geen antwoord op. Wat ze te verliezen zou hebben is misschien de afwezigheid van Algerije, een afwezigheid die vanaf 1962, een stempel op haar familie heeft gedrukt. Ze zou een verloren land moeten vervangen door een land dat echt bestaat. Dat zou een ware aardverschuiving zijn.'

Wanneer ze uiteindelijk met de boot naar Algiers reist - zoals haar familie die stad heeft verlaten - en steeds ietsje dichter bij de haven komt, lijkt die aardverschuiving mee (of juist tegen) te vallen: geen blijdschap, geen angst, geen opluchting, geen onverschilligheid. Maar ondanks die eerste gevoelloosheid, zorgt de reis toch voor verschuivingen.

Wie vertelt?

'Natuurlijk, als ik Naïma's verhaal zou opschrijven, zou dat niet met Algerije beginnen,' vertelt de ik-persoon in de proloog. Die ik is vermoedelijk niemand minder dan Zeniter zelf, die met Naïma's verhaal ook stukjes van haar eigen verhaal en zoektocht naar familiegeschiedenis opschrijft. Na de eerste pagina's van het eerste deel in de derde persoon vermoed je als lezer echter niet dat die ik nog op de voorgrond gaat treden en steeds wanneer dat gebeurt, is dat enigszins verwarrend. Wil Zeniter benadrukken dat Naïma een fictief personage is? Waarom? Misschien omdat ze de lezer er op wil wijzen dat Naïma's verhaal over Algerije - vol geschiedenisboekachtige feitjes - niet hét verhaal over Algerije is, maar slechts een van de. Tegelijk moet Naïma's verhaal wel bijdragen aan een geschiedenis die tot nu toe te weinig werd bezongen.

'Wat gebeurt er tussen het moment dat Naïma zich realiseert dat ze van de geschiedenis van haar familie niet veel meer weet dan wat ik me van de Aeneis herinner? Een geschiedenis zonder held, misschien. Een geschiedenis die in elk geval nooit is bezongen. Die begint in een tentenkamp met prikkeldraad eromheen.'

Toch zijn de onverwachte ik-momenten na hele pagina's in de derde persoon niet onaangenaam, je hebt als lezer even het gevoel in het hoofd van de auteur te zitten toen ze Naïma's verhaal opschreef.

Drie generaties, drie delen

Zeniter deelde De kunst van het verliezen op in drie delen: 'het Algerije van papa', 'het kille Frankrijk' en 'Parijs is een feest'. De geschiedenisboekachtige feiten zitten voornamelijk in het eerste gedeelte dat zich afspeelt in Algerije. In het tweede deel maken de jaartallen en gebeurtenissen plaats voor culturele verwijzingen naar muziek en films in Frankrijk en in het derde deel wordt het tijdperk van de generatie weer geïllustreerd met jaartallen, maar nu met recente jaartallen van aanslagen in Frankrijk.

Naïma's familiegeschiedenis is een interessante reis door drie generaties, waarin Zeniter zo nu en dan haar eigen stem laat horen, feit en fictie combineert, keuzes in tijden van oorlog nuanceert, stiltes bevraagt, woordenboekdefinities en generalisaties tegenspreekt, wortels onderzoekt; en kinderen laat ontdekken dat hun ouders geen helden en heldinnen zijn.

Joeba Bootsma studeerde Franse Taal en Cultuur, rondde onlangs de master Literair Vertalen af aan de Universiteit van Utrecht en liep stage bij Athenaeum.nl.