Recensie: Oostenrijk in 1936, actueler kan haast niet

Franz Werfel (1890, Praag – 1945, Beverly Hills) behoorde tot de meest succesvolle auteurs van zijn tijd. Werfels romans, gedichten en toneelstukken hadden een hogere oplage dan bijvoorbeeld de werken van Thomas Mann. Werfels novelle Het bleekblauwe handschrift van een vrouw is een moderne klassieker. Werfel laat hierin de innerlijke worsteling zien van de hoge ambtenaar Leonidas, die in het Wenen van 1938 herinnerd wordt aan zijn buitenechtelijke affaire met de Joodse Vera.

N.B. Het bleekblauwe handschrift van een vrouw behoort tot de tien herontdekkingen voor 2017 van Schwob.nl.

Succesvol schrijver en vluchteling

Franz Werfel groeide op in Praag, in het oude Oostenrijk-Hongarije. Hij was de zoon van een rijke handschoenenfabrikant. Zijn eerste poëziebundel Der Weltfreund verscheen in 1920; het was zijn literaire doorbraak. Al snel sloot Werfel een literaire vriendschap met andere schrijvers uit Praag, onder wie Max Brod en Franz Kafka. Later zou Werfel trouwen met Alma Mahler, de voormalige vrouw van componist Gustav Mahler en architect Walter Gropius. Alma zorgde ervoor dat Werfel, die neigde tot somberte en alcoholisme, bleef schrijven. In 1938, na de Anschluß van Oostenrijk bij Nazi-Duitsland, vluchtten beiden voor de nazi's.

Vóór hun emigratie naar Amerika verbleef het echtpaar in de Franse vissersplaats Sanary-sur-Mer. Met uitzicht op de Côte d'Azur begon Werfel aan zijn novelle Het bleekblauwe handschrift van een vrouw: 'Geen tabak, geen alcohol, geen koffie. In plaats daarvan heb ik de prachtige zee hier en een ronde werkkamer met twaalf ramen die mij beschermen tegen de wind.' Het boek verscheen in 1941 in Stockholm.

Als Jood en progressief schrijver werd Werfel door de nazi's bijzonder gehaat. Bovendien publiceerde hij in 1924 de roman Verdi. Roman der Oper over zijn favoriete operacomponist. Werfel liet er geen misverstand over bestaan dat hij de voorkeur gaf aan Verdi boven die andere grote operacomponist uit de negentiende eeuw: Richard Wagner. Ook dat konden de nazi's niet verkroppen. Vanaf 1933 stond Werfel dan ook op de lijst van verboden auteurs.

Onder miljoenen gebukt

In Het bleekblauwe handschrift van een vrouw keert de vervolging door de nazi's terug. Hoofdpersoon is Leonidas, afdelingshoofd op het Oostenrijkse Ministerie van Onderwijs en Cultuur, 'een van de veertig a vijftig ambtenaren die in werkelijkheid de staat bestuurden'. Hij 'staat op de top van een stralende carrière'. Hij is getrouwd met de steenrijke Amelie Paradini. Zij is afkomstig uit een familie die, zoals Werfel met fijne spot schrijft, 'onder miljoenen gebukt gaat'. Voor Leonidas is Amelie 'zijn grote, zijn grootste succes in zijn leven'. 'Nog altijd voelt hij zich de aanbedene, de inschikkelijke, de gevende, en dat niettegenstaande haar rijkdom, die hem, waar hij ook gaat of staat, omringt met bewegingsvrijheid, warmte en welbehagen.'

De novelle, die zich gedurende één dag in het Wenen van 1936 afspeelt, begint met een brief die Leonidas bij het ontbijt maar snel wegmoffelt:

Elf brieven waren het, tien daarvan in machineschrift. Des te dwingender sprong het bleekblauwe handschrift van de elfde uit de eentonige rij naar voren. Het weidse handschrift van een vrouw, een beetje streng en steil. Leonidas liet onwillekeurig zijn hoofd wat zakken, want hij voelde dat hij asgrauw geworden was. Daarna schoof hij - weer die handigheid van de ervaren kaartspeler - de brieven samen en stak ze met een voorbeeldige nonchalance op zak. Amelie keek niet op van haar krant toen ze zei: 'Als het jou om het even is, dan wil ik heel dat vervelende rommeltje wel voor je beantwoorden, Léon…' Maar Leonidas was al opgestaan, weer helemaal meester van zichzelf. Hij streek zijn grijze colbert glad, trok de manchetten uit de mouwen, legde vervolgens zijn handen in zijn smalle taille en wiegde enkele keren op de toppen van zijn tenen, al kon hij op die manier de lenigheid van zijn prachtige, welgevormde lichaam testen en ervan genieten: 'Je bent te goed om mijn secretaresse te zijn, lieve schat,' lachte hij energiek en spottend.

De brief is geschreven door Vera Wormser, een Joodse Duitse met wie Leonidas in de eerste jaren van zijn huwelijk een affaire had - een van zijn 'amper negen, misschien elf onbeduidende zijsprongetjes.' Ze wist niets van zijn huwelijk. Hij heeft haar bedonderd. Nu vraagt ze hem om hulp omdat ze niet anders kan.

Het Oostenrijk van 1936

De volgende hoofdstukken beschrijven de weifelende houding en de twijfels van Leonidas, en het Oostenrijk aan de vooravond van de Anschluss bij Hitler-Duitsland. In de beschrijving van personen en mentaliteiten heeft Werfel het Oostenrijk van 1936 vastgelegd voor de lezer van nu. Je kunt veel geschiedenisboeken openslaan en lezen over het zogenaamde 'austrofascisme' - een katholiek gekleurde variant van het fascisme - maar beter is het in deze novelle van Werfel te lezen.

Een kleine kanttekening bij deze uitgave: de vertaling en ook de inleiding zijn niet altijd even precies. Zo heet het origineel in het Duits Eine blaßblaue Frauenschrift (niet: Das blassblaue Frauenschrift) , en in de talloze beleefdheidsvormen van het Oostenrijkse Duits klinkt bij Werfel een spot door, die minder sterk in de Nederlandse vertaling doorklinkt. Soms worden ze gewoon weggelaten.

Niettemin: het is goed dat deze novelle, een van de beste boeken van Werfel, een klassieker in de twintigste-eeuwse Duitstalige literatuur, opnieuw voor de Nederlandse lezer beschikbaar is. Het bleekblauwe handschrift van een vrouw is een novelle met een precieze schildering van het geweten, van aanpassing en opportunisme in een tijd waarin mensen die vluchten hulp nodig hebben. Actueler kan haast niet.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.