Recensie: Een verloren ziel heeft zijn bestaan terug

Uitgeverij IJzer heeft een aardig deel van het oeuvre van Rolin op de Nederlandse markt gebracht, de schrijver verblijft op dit moment als writer in residence in Amsterdam en houdt op zondag 19 november een lezing bij Athenaeum (u bent van harte welkom). Net als De leeuwenjager is ook De weerman (Le météorologue) prachtig vertaald door Katelijne de Vuyst.  Het is weer een verhaal gebaseerd op het leven van een historische figuur. In beide boeken gaat het niet specifiek om een persoon die van groot belang was voor de geschiedenis, maar wel om een personage dat onlosmakelijk verbonden is met een bepaalde periode. In De leeuwenjager is het fin de siècle het decor en de avonturiersgeest van de hoofdpersoon de leidraad; De weerman speelt in de periode van de terreur onder Stalin en laat het vreselijke lot van een wetenschapper zien.

N.B. Katelijne de Vuyst lichtte haar vertaling van De weerman ook toe op Athenaeum.nl, en Van Meijgaard schreef eerder over De leeuwenjager en Suite in het Crystal.

Faction

Het lijkt alsof schrijvers als Olivier Rolin, of David Foenkinos met Charlotte [recensie], en in Nederland Jan Brokken, die op ingenieuze wijze feiten met fictie weten te vermengen meer tot de verbeelding weten te spreken  dan dat pure fictieschrijvers dat doen.  Een goed verhaal verzinnen, waarbij de schrijver de hoofdpersoon kan laten doen wat hij of zij wil is knap. Een goed verhaal schrijven en tegelijkertijd gebonden zijn aan bepaalde historische gebeurtenissen en personages is volgens mij een andere tak van sport. Het vergt gedegen onderzoek, begrip van een tijdsgeest en vooral ook inleving in een bestaand persoon die je niet zomaar allerlei verzonnen eigenschappen kan toedichten.

Rolin kwam op het spoor van Aleksej Feodosjevitsj Vangenhejm, de weerman in kwestie, door een reis naar het verre noorden van Rusland waar hij in Archangelsk een lezing zou geven. Vandaaruit maakte hij een uitstapje naar de Solovetski-eilanden, een archipel in het midden van de Witte Zee. Een prachtig klooster aldaar was een van de werkkampen onder Stalin. Hij ontmoette een van de nog levende getuigen van die gruwelijke periode, en zij liet hem een boek zien van de dochter van Vangenhejm. Het boek bestond uit reproducties van de brieven die hij aan deze Eleonora vanuit het kamp had geschreven, maar ook tekeningen van planten en raadsels die zij moest oplossen. Vangenhejm probeerde op die manier bij te dragen aan de opvoeding van zijn dochtertje dat vier was toen haar vader werd weggevoerd. Daar ontstond het idee voor De weerman:

‘Het idee om het verhaal van deze man op te schrijven, één slachtoffer onder de miljoenen  slachtoffers van de Stalinistische waanzin, begon in me te ontkiemen.’

Onvoorspelbaar

Rolin beschrijft het leven van deze man om te laten zien hoe willekeurig, onbegrijpelijk en ontzettend gruwelijk de periode onder Stalin voor velen is geweest. Vangenhejm voorspelde het weer en dacht met zijn voorspellingen de landbouw, die geteisterd werd door enorme droogteperioden, een goede dienst te kunnen bewijzen. Maar op die manier bemoeide hij zich met politiek en uitte hij waarschijnlijk indirect kritiek op het beleid van Stalin die niets tegen de droogte kon beginnen. Was dat de reden voor zijn deportatie en verdwijning? Of was het jaloezie van een lager geplaatste aan het weerinstituut waar Vangenhejm de leiding van had.

Rolin komt niet achter de ware toedracht. Hij beschrijft wel nauwgezet hoe het eraan toeging in het kamp. Niets was zeker, niets was voorspelbaar. Maar alles werd gedocumenteerd, iedereen die in een kamp terechtkwam stond genoteerd, alles vonnissen werden opgetekend.

Vangenhejm mocht in de bibliotheek werken op de Solovetski-eilanden, gaf af en toe een lezing en schreef zijn vrouw en dochter over de ontberingen, zijn blijvende liefde voor Stalin en over de andere kampbewoners, een vreemd ratjetoe van acteurs, musici en een zigeunerkoning. En hij tekent: planten, dieren, natuurverschijnselen en raadsels. Een aantal is achterin het boek opgenomen, het zijn eenvoudige tekeningen waar de eenzaamheid doorheen klinkt. Rolin is de verteller en hij laat af en toe Vangenhejm aan het woord door uit zijn brieven te citeren.

‘Hier ben ik volstrekt alleen. Je zegt me dat je al lang geen brief meer hebt ontvangen, zegt hij, toch schrijf ik regelmatig. Wie heeft er belang bij de post te vertragen? Tijdens mijn wandelingen, schrijft hij, praat ik met de maan en vraag haar mijn lievelingen te groeten. Ze stuurt jullie op hetzelfde moment haar schijnsel toe.’

Ontrafeling

Na een paar jaar wordt Vangenhejm met nog een aantal kampbewoners van het eiland afgehaald. Zonder te weten waarom wordt zijn eerste vonnis van tien jaar met nog eens tien jaar verlengd, met een verbod op briefcontact. Zijn vrouw en dochter horen niets meer van hem, weten niet eens of hij nog leeft. Door de Tweede Wereldoorlog moeten ze verhuizen. Ze nemen zijn spullen mee, als ze na de oorlog weer terugkomen in Moskou en hopen dat hij vrijgelaten zal worden, horen ze niets.

Rolin zoekt in documenten, praat met mensen die ook speuren naar tekenen van hun verdwenen familieleden. Hij ontrafelt het leven van Vangenhejm. De weerman krijgt dankzij Rolin een gezicht, een leven, een bestaan. Anders zou hij ook in de vergetelheid zijn zoekgeraakt.  Maar met dit verhaal vertelt Rolin ook het verhaal van de vele andere miljoenen slachtoffers.

Het boek is als de vlam voor de onbekende soldaat, zij het dat Vangenhejm geen soldaat was en nu niet meer onbekend is. Het is echter van belang stil te blijven staan bij ook die zwarte periode in de vorige eeuw. Rolin toont met De weerman dat hij begaan is met de weerman, zich in hem heeft ingeleefd, dat hij de tijdgeest beheerst en beide bovendien prachtig heeft beschreven.

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion en zijn eigen blog. Dit najaar verscheen zijn romandebuut, We hebben alles bij ons.