Recensie: Een naam uit het massagraf Europa

Twee jaar geleden, toen de zorg over de vluchtelingencrisis almaar hoger oplaaide, schreef Tommy Wieringa in zijn column over de roman De ontelbaren van Elvis Peeters. Dat is wellicht een 'oud' boek, uit 2005, maar het was 'de gruwelijke, dystopische roman die ik had willen schrijven', bekende Wieringa. Later prees hij het boek nog eens in De Wereld Draait Door om zijn profetische kracht. De ontelbaren is een boek dat ook mij is bijgebleven om zijn overweldigend sluipende apocalyptische visie waarin vluchtelingen in een of ander westen mensen uit hun huizen drukken. Zonder veel te benoemen en heel concreet menselijk te worden, broeit in het boek het gevoel overvallen te worden door een gezichtloze massa. Het roept de angst en onmacht op die velen van ons nu klaarblijkelijk voelen.
In Dit zijn de namen schreef Wieringa op zijn manier over de vluchtelingencrisis; Bijbels en net als Peeters best afstandelijk. Nu pakt hij met De dood van Murat Idrissi hetzelfde thema nog eens op, maar dan compleet anders.

N.B. Eerder brachten we een fragment uit De dood van Murat Idrissi. Wieringa komt 26 maart naar Athenaeum Boekhandel (Spui) en 12 april naar Athenaeum Haarlem.

Penarie bij de Straat van Gibraltar

Wieringa trapt af met een grootse, Bijbelse inleiding, die ook veel trekken heeft van de Homerische stijl van A.F.Th. van der Heijden, vol met literaire verwijzingen (naar de verdronkene in T.S Elliot's Waste Land bijvoorbeeld) en vol met krankzinnig mooie metaforen over de tektonische breuk die de straat van Gibraltar opent, dat reepje zee, die 'kras op de aardkorst'. Het is bezwerende geschiedenis van wat eerst 'de zee zonder overkant' was. Het is de wijde blik die als het verhaal met hoofdstuk 1 inzet plotseling vernauwt tot zomerse dialogen op een veerpont tussen twee Rotterdamse meisjes met Marokkaanse ouders ('Hola chica's').

Wieringa slingert je na al dat mythische gedroom de rauwe werkelijkheid in. Het is smerig wat volgt, hoe de meisjes na hun veertocht over de straat van Gibraltar als in een road movie proberen om van hun schuld af te komen.
De achtergrond: Ilham en Thouraya zijn op vakantie geweest in Marokko, de beweging terug die hun ouders hebben gemaakt. Ze zitten financieel aan de grond, ontvankelijk voor een Rotterdamse jongen die hun een smokkel voorstelt: van de Marokkaanse Murat Idrissi die naar Europa wil. Ze stoppen hem in de uitsparing voor het reservewiel van hun huurauto en krijgen er € 1000 voor, genoeg om weer in Nederland te komen. Alleen, eenmaal aan de overkant blijkt Murat dood en de € 1000 in handen van de verdwenen Rotterdammer.

De meisjes werken zich steeds verder in de penarie. Mislukkingen zijn altijd in goede handen bij Wieringa.

Een tastbaar massagraf Europa

Het grote verschil met Peeters is dat Wieringa zijn hoofdpersonen op de huid zit. Hij maakt het verhaal zo concreet mogelijk in plaats van algemeen. Dat doet hij door veel praattaal te gebruiken en ook zintuigen te bespelen (zoals de stank van het rottende lichaam dat de meisjes uit hun haren proberen te wassen). Alsof we door een vrolijk verhaaltje wandelen, dat nog spannend is ook. Al is het nergens lichtzinnig. Wieringa is zichzelf trouw en trekt zelfs op deze korte baan grote verbanden die neigen naar wanhoop en zinloosheid, de grote geschiedenis: 'Eens zou alles hier woestijn zijn; zandvingers kropen al over de weg'.

Wieringa baseerde zich voor deze novelle op een rechtszaak die hij in 2004 bijwoonde. Dit gebeurde echt. Voor het verhaal maakt het niets uit, maar voor de impact ervan wel. Wieringa zei in een interview: 'Langs die Spaanse snelweg zijn er honderden begraafplaatsen voor naamlozen. Dat is het massagraf Europa.'

Nog prangender dan Peeters roept Wieringa met zijn novelle de vraag op wat wij, lezers, met deze schuld gaan doen. Hij geeft geen antwoorden (de impuls wegnemen en leefbare omstandigheden creëren in de landen van herkomst?), maar het feit dat hij zo scherp en pijnlijk laat zien hoe snel een mens tot een onpersoonlijk ding verwordt waar je vanaf moet zien te komen, zet zwaar aan tot introspectie.

Fleur Speet is literair recensent.