Leesfragment: De kunst van het verdwijnen

‘Voor een man is eenzaamheid omgeven door heroïek en soevereiniteit, the lone ranger, de rebel, de pilaarheilige, Jezus Christus, maar wanneer een vrouw de gemeenschap de rug toekeert om de eenzaamheid op te zoeken, is er geen sprake van heldendom, opstand of autonomie. Een vrouw die zich niet aan de natuur conformeert, verraadt de wetten van het levensbehoud en het voortbestaan van de menselijke soort,’ schrijft Palmen in de inleiding bij haar Boekenweekessay De zonde van de vrouw. In het geval van de vier vrouwen die Palmen als voorbeeld koos is het niet zozeer de samenleving die ze straft voor hun weigering om te doen wat een vrouw geacht wordt te doen, maar de vrouwen zelf.

Fictieve levens

Marilyn Monroe, Marguerite Duras, Jane Bowles en Patricia Highsmith, ze kozen er alle vier voor om hun leven in dienst van de verbeelding te stellen door personages te creëren, in hun werk maar ook voor zichzelf in de publieke ruimte. Al is kiezen niet helemaal het juiste woord. De enige manier waarop de vier vrouwen kunnen bestaan, zich kunnen handhaven, is door fictieve levens te scheppen. Maar die personages brengen ze tegelijkertijd verder in de problemen.

'Het is de ultieme tragiek van het gehavende kind dat zichzelf opoffert en wegmaakt door een ander te worden. De zelfopoffering is de vrijwillig ondergane straf […]. Geen enkele liefde zal nu nog vertrouwd kunnen worden want de liefde voor de vrouw uit het publieke domein is de liefde voor een idool, niet de liefde voor de echte vrouw, het beschadigde kind.'

Als de vrouwen aan het werk zijn, vergeten ze zichzelf maar 'thuis wachten de monsters'. Monsters die bestreden worden met drank en pillen.

Uit het paradijs verstoten

Kiezen is alleen mogelijk als je in staat bent om je het goede en het kwade voor te stellen, schrijft Palmen, en wanneer je je een idee kun vormen van de mogelijke straf die op de overtreding volgt. Ze beschouwt de erfzonde daarom als de zonde van de verbeelding. Daarmee verbindt Palmen haar portretten met het thema van deze Boekenweek, verboden vruchten, maar impliciet verheldert ze ook haar koppeling tussen de verbeelding en het verlangen te verdwijnen: voordat de mens uit het paradijs verstoten werd was er immers geen noodzaak voor het verlangen om toch vooral niet hier te zijn - om er überhaupt niet te zijn.

Verdwijnen, in (geleefde) fictie of in genotsmiddelen, dat is waar het in dit essay om draait. Palmen schreef scherpe, schrijnende portretjes van getalenteerde vrouwen die zichzelf te gronde richten. Hoewel ze de geschiedenissen iets te zeer naar haar pointe toeschrijft, zoals Joyce Roodnat terecht in NRC opmerkte (24 maart 2017). 'Het meest lijken het flarden van het portret van iemand die als een enthousiaste schim in dit essay rondkuiert. Het zijn elementen van de schrijfster die Connie Palmen is,' schreef Roodnat in hetzelfde artikel. Matthijs van Nieuwkerk vroeg de schrijfster in De wereld draait door op de man af of het essay niet eigenlijk een autobiografie is. '[I]k denk dat ik nu ga liegen,' zegt ze voordat ze antwoordt dat haar keuze voor Monroe, Duras, Bowles en Highsmith voortkomt uit het feit dat ze zich aan ze verwant voelt.

Het is typerend voor de schrijfster, denk ik, Palmen is er en ze is er niet. In het Volkskrant-interview met Wilma de Rek (18 maart 2017) zegt ze:

'Het gaat om beheer van je imago. Een heel gecontroleerd beheer, dat er niet gecontroleerd moet uitzien. Als je schrijft zoals ik, in wat ik noem autobiografische stijl, dan weet je dat lezers de hoofdpersoon gemakkelijk identificeren met mij als persoon. Dus hanteer ik, zodra ik het publieke domein betreed, of dat nu in een interview is of op televisie of in de theaters waarin ik lezingen geef, diezelfde autobiografische stijl.'

Als een illusionist beheerst Palmen de kunst van het verdwijnen (precies in die beheersing lijkt ze zich van de vier geportretteerde vrouwen te onderscheiden) en wij kijken gefascineerd toe.

Ruth Kief is webboekverkoper bij Athenaeum.nl, daarnaast is ze werkzaam voor De Nieuwe Garde.