Recensie: Angela Merkel, een Duits fenomeen

Op zondag 24 september gaan de Duitsers naar de stembus. Het lijkt erop dat Angela Merkel, bondskanselier vanaf 2005, de verkiezingen gaat winnen. In Angela Merkel. Een politieke biografie beschrijft journaliste Michèle de Waard haar politieke leven. Ook Margriet Brandsma, oud-correspondente van de NOS, probeert het raadsel Merkel te ontrafelen.

Het goede geweten van Europa

Michèle de Waard, journaliste van Het Financieele Dagblad, steekt in Angela Merkel. Een politieke biografie haar bewondering niet onder stoelen of banken. Merkel is ‘vasthoudend’, ‘sociaal’ en ‘menselijk’. Bij kritiek op haar vluchtelingenbeleid is ze ‘onvermurwbaar’. De Duitse bondskanselier is ‘het goede geweten van Europa’.

Op dit beeld van een Merkel die bij kritiek op haar beleid ‘onvermurwbaar’ blijft, valt wel wat af te dingen. In haar nieuwjaarstoespraak voor het jaar 2015 zei ze over vluchtelingen: ‘Het is vanzelfsprekend dat we hen helpen en mensen opvangen, die bij ons toevlucht zoeken.’ Migratie was volgens Merkel ‘een winst voor ons allemaal.’ In 2016, na de aanslag op de kerstmarkt in Berlijn, legde ze een ander accent: ‘Het is bitter en weerzinwekkend wanneer terreuraanslagen gepleegd worden door mensen die in ons land blijkbaar bescherming zochten.’ Merkel koos voor strengere asielwetgeving, scherpte antiterreurwetten aan en probeerde ervoor te zorgen dat meer vluchtelingen in hun eigen regio werden opgevangen.

Merkel heeft een moreel kompas, maar beschikt bovenal over een sterk politiek instinct, en is bovendien pragmatisch genoeg om eigen overtuigingen ondergeschikt te maken aan een groter belang of de voorkeur van de kiezer. Als Merkel zich enkel door een moreel kompas had laten leiden, was ze nooit zo lang bondskanselier van Duitsland geweest.

In ruim honderdvijftig bladzijden beschrijft De Waard de positie van Europese landen tijdens de financiële crisis. Tal van Amerikaanse, Duitse en Engelse economen passeren de revue. Het gaat in deze hoofdstukken nauwelijks over de persoon en de politiek van Merkel, zoals je bij een politieke biografie zou verwachten. De Waard wekt de indruk alsof Merkel ook hier, in Europees verband, een constante koers vaart. Je zou ook kunnen stellen dat Merkel de afgelopen jaren juist een terugtrekkende beweging heeft gemaakt. Ze ervoer bij drie crises (banken, Griekenland, vluchtelingen) dat Europese landen anders over oplossingen dachten dan Duitsland. Ook met oog op de Duitse kiezer is Merkel voorzichtiger geworden. Merkel neemt niet zomaar de leiding in Europa. De Duitsers zitten daar namelijk helemaal niet op te wachten.

Arbeidsmarkt en armoede

Zo lovend de beschrijvingen van Merkel zijn, zo kritisch is De Waard over veel andere politieke leiders. Merkel lijkt omringd door ‘narcistische en heerszuchtige mannelijke leiders’, die ‘ijdel’, ‘kortzichtig’ of ‘onnozel’ zijn. Dit zou ook gelden voor haar voorganger Gerhard Schröder, bijgenaamd de Medienkanzler, die anders dan de ‘bescheiden’ Merkel graag de camera opzocht. Angela Merkel nam veel van de Agenda 2010 van Schröder over: maatregelen die de Duitse arbeidsmarkt hervormden door lagere lonen. Het waren pijnlijke maatregelen, die de politieke carrière van Schröder – die vanwege de Agenda 2010 vervroegde verkiezingen uitschreef – beëindigden.

Volgens sommigen heeft juist die agenda geleid tot de sterke positie van de Duitse economie nu. Anderen verwijten Merkel dat juist deze maatregelen ertoe hebben bijgedragen dat er steeds meer armen zijn in Duitsland. Zo’n 15,7% van de Duitse bevolking leeft onder de armoedegrens. In Nederland ligt dit percentage rond de 7%. Hoe je de gevolgen van die maatregelen ook waardeert, zo simpel als De Waard het schetst is die tegenstelling tussen de ‘ijdele’ Schröder en de ‘sociale’ Merkel gewoon niet.

De wendbare Merkel

Margriet Brandsma, oud-correspondente van de NOS, heeft Merkel beter door. In Het Mirakel Merkel gaat ze dieper dan De Waard in op culturele en politieke eigenaardigheden van onze oosterburen, en ze blijft scherp en genuanceerd. Brandsma laat zien hoe wendbaar Merkel kan zijn:

‘Het weekblad Die Zeit bracht Merkel in gesprek met de schrijfster van een boek over feminisme. Aan de orde kwam de vraag in hoeverre Merkel haar vrouw-zijn in de politiek gebruikt, er een thema van maakt. Merkel: “Het feit dat ik vrouw ben, benadruk ik inderdaad niet voortdurend. Maar ik word natuurlijk als vrouw waargenomen. Over mijn haren is waarschijnlijk veel meer geschreven dan over die van een man…” Die Zeit tevreden, de schrijfster tevreden. Maar krijgt Merkel dezelfde vragen voorgelegd in een wat vijandiger omgeving – vaak te merken aan vragen als: “Is het een voordeel dat u vrouw bent?” – dan is het antwoord: “Ik weet niet hoe het is om man te zijn.” Einde discussie.’

Brandsma staat in haar boek ook langer stil bij Merkels jeugd in de DDR, haar tijd als wetenschapper en al die momenten waarop de politieke carrière van Merkel een andere wending had kunnen krijgen. Zonder dat het woord biografie in de titel staat, is dit boek de betere levensbeschrijving.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.