Recensie: Ze hield veel van Irundina

Op 29 september 2016, de vijfde sterfdag van Hella S. Haasse (1918-2011), brengt uitgeverij Querido de nooit eerder in boekvorm verschenen novelle Irundina uit. Het bevat het gedeeltelijke levensverhaal van een Portugees meisje, 'tweeëntwintig, maar zo klein en tenger als een meisje van twaalf,' dat in de jaren tachtig kort het huishouden deed bij de toen in Parijs woonachtige Haasse. Uit alles wat de schrijfster over het meisje vertelt, spreekt respect en bewondering. Dat respect, tezamen met de toegankelijke schrijfstijl maken dit boek fijnzinnig, sympathiek.

N.B. Op 29 september zal er een feestelijke hommage aan de veel bekroonde auteur plaatsvinden in het OBA theater, vanaf 20.00. U bent van harte welkom!

Toegankelijk

Haar toegankelijke schrijfstijl, die nergens te simpel of kinderlijk wordt, is iets waar ik Haasse altijd om heb gewaardeerd en juist in dit boek komt dat goed tot uiting. Iedereen kent Haasses korte, treffende, en daardoor o zo effectieve 'Oeroeg was mijn vriend'. Irundina (wiens naam een foutje was van de burgerlijke stand, na weer een soort foutje van vader en moeder) wordt op soortgelijke wijze beschreven: zonder opsmuk.

'Ook leerde Irundina strijken, thuis in de woonkeuken, met ijzers die op een komfoor vol gloeiende houtskool verhit werden. Tijd om huiswerk te maken had ze niet. De onderwijzeres gaf haar straf en één keer zelfs een pak slaag, omdat ze dacht dat het kind lui was. 'Je moest je schamen,' zei ze vaak. 'Je kunt zo goed leren!' Ze hield veel van Irundina, dáárom was ze zo kwaad.'

Emigrante

Het zijn korte zinnen, zonder uitgebreide beschrijvingen van gevoel vanuit het hoofdpersonage. Dergelijke droevige emotiebeschrijvingen zouden er best kunnen zijn, want een eenvoudig bestaan heeft Irundina niet: zij is op achtjarige leeftijd haar vader verloren, waar ze weinig herinneringen aan heeft dan dat hij 'altijd op bed lag te hoesten'. De hulp in werk en huishouding die Irundina moet leveren, zijn de reden dat het huiswerk niet lukt. Als vervolgens ook een van de jongere zusters ziek wordt, besluit Irundina, als onderdeel van de reusachtige golf emigranten die Portugal vanaf de jaren zestig kende, moederziel alleen op reis te gaan en in het buitenland te gaan werken.

Dat 'buitenland' wordt Frankrijk, waar men op dat moment nog vrij sympathiek is jegens illegale immigranten. Ze weet zich door slimheid naar binnen te praten bij haar eerste werkgever, Leonor, die haar slecht betaalt, maar wordt in de loop van de tijd 'geadopteerd' door andere mensen, waar de primaire arbeidsvoorwaarden beter zijn.

Als een verhaal voor het slapengaan

Het jonge zusje thuis in Portugal, Manuela, blijft ziek en de noodzaak voor Irundina's werk in Frankrijk blijft bestaan. En juist omdat dat werk allesbehalve gemakkelijk is en de werkgevers en mede-emigranten lang niet altijd aardig tegen het jonge meisje zijn, is Haasses schrijfstijl zo prettig. Wat wij zien is puur wat Irundina meemaakt. Wat we níet horen is hoe ellendig ze zich voelt. Het boek is geen weeklacht, maar een verhaal, zoals je dit aan je kinderen zou vertellen voor het slapengaan.

'In het dorp achter de heuvel waren veel mensen die huishoudelijke hulp konden gebruiken. De een gaf het adres op van de ander; zo is Irundina ten slotte ook bij ons terecht gekomen. Toen ik haar voor het eerst zag, dacht ik: een klein meisje, haast zo klein als mijn kleindochter Roosje.'

Deze eigenlijke 'kinderboekentoon', wat ik, als 'kinderboek' dan een literaire kwalificatie moest zijn, in dit boek over een dapper jong meisje als iets volstrekt positief beschouw, geeft het verhaal iets sprookjesachtigs. De paginavullende, kleurrijke aquarelillustraties van Sylvia Weve dragen daar nog aan bij: het sprookje van het jonge meisje Irundina dat een zware, maar een intrigerende reis maakte.

Geen sprookje

Maar Haasse neemt ten slotte actief de pen op als verteller, om aan te geven dat van een sprookje geen sprake is. 'Als dit een verzonnen verhaal was, zou ik wel een goede afloop kunnen bedenken. [...] Maar ik heb Irundina en haar leven niet verzonnen; zij bestaat en wat ik over haar geschreven heb is echt gebeurd.' Het is een aparte stijlbreuk in de novelle, maar wel een die het verhaal op eerlijke wijze afsluit.

Zo blijft Irundina, ondanks de zware emigratiethematiek een zachtmoedig, goedaardig boekwerk. Ik zou het, toch ook door de eenvoud, of door het ontbreken van echte karakterontwikkeling, niet durven zien als iets groots, als een aanvulling op Haasses oeuvre. Eerder vormt het een mooie inleiding erop, zoals voor zo veel Nederlands onderbouwleerlingen Oeroeg dat is geweest. Een boek dat een beginnend lezer van Haasse kan laten proeven dus: als zodanig bijzonder waardevol.

Bob Hopman is docent Nederlands. Sinds 2007 schrijft hij besprekingen voor Recensieweb.nl.