Recensie: Geen overwinning zonder nederlaag

Laurent Gaudé, winnaar van de Prix Goncourt voor zijn roman Le Soleil des Scorta, laat met Écoutez nos défaits een aantal verhaallijnen als DNA-strengen om elkaar heen draaien. Ze leiden elk hun eigen bestaan, maar kunnen via dwarsverbanden ook niet los van elkaar gezien worden. Het boek is verwarrend door de vele personages in verschillende dimensies van de tijd, boeiend door de korte fragmenten die vaart in het verhaal houden en intrigerend door de onderliggende gedachtegang.

Een verhaallijn volgt Hannibal - die vanuit Carthago via Spanje en Frankrijk Rome probeert te veroveren -, een tweede verhaal gaat over Generaal Grant die in de burgeroorlog in Amerika tegen het zuiden optrekt, en dan is er nog Haile Selassie in zijn gevecht om Ethiopië. De vierde lijn handelt over de huidige tijd waarin Assem Graïeb, een Franse geheim agent, in opdracht van de Amerikanen een soldaat moet vinden die betrokken was bij de opsporing van Bin Laden.

Verticale dwarsdoorsnede

De eerste fragmenten zijn vanuit de ik-persoon geschreven, maar al snel verandert het perspectief in de derde persoon enkelvoud, en steeds vanuit een ander personage. Het hele boek zou als een verticale doorsnede van een aantal tijdperken gezien kunnen worden die qua thematiek aan elkaar raken. Elk periode kent haar eigen strijd, hoop op een overwinning en nederlagen die daar onlosmakelijk mee verbonden zijn. Een van de gevechten die Hannibal voert loopt uit op de grootste afslachting in korte tijd in de geschiedenis: vijfenveertigduizend Romeinen liggen opengereten en bloedend aan zijn voeten. Hannibal heeft zelf een tiende deel van dat aantal aan manschappen verloren.

Assem heeft talloze missies op zijn naam staan, hij is overal geweest en heeft genoeg ellende gezien voor een mensenleven. Misschien wordt dit zijn laatste opdracht: uitzoeken wat er met een commando van het Amerikaanse leger is gebeurd. Hij is plotseling verdwenen en houdt zich waarschijnlijk bezig met smokkel, van onder andere relikwieën zoals delen van het lichaam van Bin Laden.

Niets aan veranderen

In Zurich ontmoet Assem een Irakese archeologe, Mariam. Ze brengen samen de nacht door en weten dat hun wegen weer zullen scheiden. Ze spreken nog wel af voor een volgende dag, maar zij besluit niet uit de tram te stappen bij de halte waar hij op een terras op haar zit te wachten:

'Le tram glisse le long du fleuve. Je laisse la ville défiler sous mes jeux jusqu'à la Bellevueplatz. Lorsqu'il s'arrête, je ne descends pas. Pourquoi le ferais-je ? Je regarde par la vitre. Je le cherche. Il suffit que nous nous voyions, encore une fois.'

Zij ziet hem en hij ziet haar, maar daar blijft het bij. Treffend beschrijft Laurent Gaudé hier twee mensen die besluiten iets niet te doen en daardoor de loop van de gebeurtenissen onveranderd te laten. Zo kijken we ook naar de geschiedenis. Het is gebeurd, we kunnen de losse voorvallen tot een geheel smeden en er een verhaal van maken, maar we kunnen er niets meer aan veranderen. Hannibal heeft veel overwinningen geboekt tijdens zijn tocht via de Pyreneeën en de Alpen, maar uiteindelijk heeft hij Rome niet ingenomen. Grant heeft een aantal tegenslagen moeten verwerken in de burgeroorlog voordat hij uiteindelijk president werd, Haile Selaissie is tegenover de fascisten van Mussolini komen te staan.

De onderliggende gedachte

Assem heeft op een veel kleinere schaal oorlogen te voeren, maar ook Mariam voert strijd: zij probeert kunstschatten op te sporen uit geplunderde en vernielde musea op plekken waar hevig gevochten wordt, zoals in Bagdad. Ze werkt samen met Interpol en Unesco om de cultuur te redden, Assem zet zich in om mensen te redden. Dat is even waardevol voor het bestaan in het algemeen; de mens kan niet zonder cultuur en de cultuur was er niet zonder de mens.

Gaudé vertelt en laat de geschiedenis levendig en soms in detail passeren. Alle overwinningen hebben hun tol geëist en konden niet worden gerealiseerd zonder dat er slachtoffers vielen, aan beide zijden van de oorlog. Zo ook bijvoorbeeld bij Troje, de stad werd uiteindelijk verslagen door de Grieken, maar de inname vroeg vele slachtoffers, om te beginnen Agamemnons dochter, die geofferd werd om de goden gunstig te stemmen opdat de schepen konden uitvaren. Deze mythe rakelt de oom van Assem op wanneer hij op het punt staat te vertrekken voor zijn eerste geheime missie. Assem krijgt een wijze les mee:

'On ne peut partir au combat avec l'espoir de revenir intact. […] Au départ, déjà, il y a le sang et de deuil. Au départ, déjà, il faut accepter l'idée d'être amputé de ce qui vous êtes le plus cher. Au départ, déjà, la certitude qu'il n'aura aucune victoire pleine et joyeuse.'

Met deze knap verstrengelde verhaallijnen wijst Gaudé de lezer er nog eens op, hoewel het niets nieuws is: bij elke overwinning moeten we de verliezen niet vergeten. 'C'est à cela que ressemblent les victoires: les blessés claudiquent et les mourants gémissants, comme dans une défaite.'

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion, en eenboekrecensie.blogspot.nl, waarop hij impressies over vergeten boeken noteert.