Recensie: Maak me wakker uit mijn droom

Enige tijd geleden werkte ik als vrijwilliger bij een voedselbank in een overwegend zwarte buurt in Brooklyn. Het waren confronterende maanden omdat ik daar als blanke, Europese vrouw behoorlijk buiten de boot viel. De eerste weken verbaasde het me dat de mensen daar zo onaardig tegen me waren, waarom schatten zij mijn hulp niet op waarde? Na het lezen van Between the World and Me van Ta-Nehisi Coates (de Nederlandse vertaling, Tussen de wereld en mij, verscheen deze week) besef ik dat ik tot de dromers behoor: blanken die niet inzien hoezeer het slavernijverleden in de VS tot op de dag van vandaag doorwerkt.

American Dream

Coates, journalist en opinieleider in het rassendebat in de VS, schreef met Between the World and Me een hedendaagse versie van James Baldwins The Fire Next Time. In dit boek uit 1963 richt Baldwin zich tot zijn neefje in een betoog over de centrale rol van ras in de geschiedenis van de VS en verwoordt zijn hoop voor de toekomstige generatie. Coates richt zich ook tot een zwarte tiener - zijn zoon - en stelt vergelijkbare vragen als Baldwin vijftig jaar eerder. Hoe te leven in een land waar de politie eerder een bedreiging voor je vrijheid vormt dan die vrijheid waarborgt? Hoe om te gaan met de alom aanwezige American Dream, die zo schrijnend onbereikbaar is als je wordt geboren in een zwart lichaam? Hoe kun je jezelf Amerikaan noemen als de rechten en dromen waar het land zijn identiteit uit haalt niet op jou van toepassing zijn?

Baldwin schreef zijn boek op het hoogtepunt van de Civil Rights Movement, de beweging die voor enorme de jure verbeteringen zorgde voor zwarte Amerikanen, en was overtuigd van de potentie van zijn neefjes generatie om zich los te maken van de tijd vóór die veranderingen. Coates schrijft in een tijd waar optimisme (Obama als president, Black Lives Matter-beweging) gepaard gaat met pessimisme (de moord op Michael Brown in Ferguson waar de verantwoordelijke (blanke) politieagent niet voor werd bestraft). Coates' brief aan zijn zoon is een waarschuwing, '[h]ere is what I would like for you to know: In America, it is traditional to destroy the black body-it is heritage.'

Coates benoemt de willekeur van het geboren worden in een zwart lichaam en beschrijft hoe dit lichaam als een gevangenis kan gaan voelen door de sociale constructies in de Amerikaanse samenleving. Hij ziet die gevangenis zelfs als iets waar de zwarte Amerikaan zich met geen mogelijkheid uit kan ontworstelen. Die realiteit wordt van generatie op generatie overgedragen.

'What I told you is what your grandparents tried to tell me: that this is your country, that this is your world, that this is your body, and you must find some way to live within the all of it.'

The talk

De briefvorm maakt Between the World and Me extra confronterend. In The Atlantic schreef Coates dat Between the World and Me zijn versie van 'The Talk' is met zijn zoon: het gesprek tussen ouder en kind over het gevaar van politiebrutaliteit jegens zwarte Amerikanen. Het boek is genoemd naar een gedicht van Richard Wright, waarin het verhaal wordt verteld van een zwarte man die wordt gelyncht - een individuele dood die begrepen moet worden als een collectieve dreiging. Zo kan de dood van Michael Brown in Fergusson vorige zomer ook worden opgevat, in de context van de met opzet vergeten geschiedenis van rassenmoord in de VS. Voor Coates behoort de geschiedenis niet tot de verleden tijd, het slavernijverleden werkt nog altijd door in ons handelen. Wij zijn getuigen van het verleden ook al speelde het zich lang vóór onze geboorte af.

De meeste Amerikanen zijn zich bewust van het slavernijverleden - de voormalige slaven en slavenhouders moesten natuurlijk in hetzelfde land doorleven na de afschaffing van de slavernij - maar in Nederland is dat bewustzijn ver te zoeken. We prijzen onszelf tolerant, niet-racistisch en denken geen vuile handen te hebben als het op onze geschiedenis aankomt.

Twitter-rel

De Twitter-rel die uitbrak na Guus Valks recensie van onder andere Between the World and Me in NRC Handelsblad laat zien dat Nederland enorm achterloopt op de VS waar het racistische beeldvorming in vooraanstaande media betreft. De ongelukkig gekozen titel ('Nigger, are you crazy?') met daarbij illustraties die racistisch kunnen worden genoemd, werden met de grond gelijk gemaakt door Karen Attiah, opinieredactrice van The Washington Post. De redactie van NRC Boeken reageerde dat de afbeeldingen en titel uit de context waren getrokken doordat het Amerikaanse twitterpubliek de bijbehorende tekst niet kon lezen, waarin duidelijk had moeten worden dat het allemaal cynisch bedoeld was. De Amerikaanse taboes in het rassendebat ('the n-word') hebben wellicht niet dezelfde gevoeligheid in Nederland maar het is veelzeggend dat er bij de redactie geen alarmbellen gingen rinkelen bij het zien van de illustraties.

In navolging van Coates zou je kunnen zeggen dat die bellen niet gingen rinkelen omdat de redactie zich schuldig maakt aan dromen. Dromen dat de manier waarop zij de wereld zien, universeel wordt gedeeld. Dromen dat goedbedoelde plaatjes niet als pijnlijk kunnen worden ervaren. Arjen van Veelen schrijft het ook in zijn recensie van Coates in De Groene Amsterdammer: er is geen Nederlandse Ta-Nehisi Coates die hen uit die droom wakker schudt, laat staan dat er een donkere Nederlander bij de NRC boeken-redactie werkt. Dit is een kenmerk van een intellectuele cultuur in Nederland waar minderheidsgroepen zwaar ondervertegenwoordigd zijn en waar beeldvorming over zwart dus wordt bepaald door wit. Dat wil niet zeggen dat Nederland een racistischer land is dan Amerika, maar er is in de VS op zijn minst een groter besef van de problemen die er spelen.

Uitdagend

Bij het lezen van recensies van Between the World and Me in de Amerikaanse kranten viel het me op dat de meerderheid van de recensies door Afrikaans-Amerikanen zijn geschreven. Jazeker, dit is een boek van een zwarte auteur voor een zwart publiek over zwarte identiteit en levenservaring, maar is het niet juist van enorm belang dat blanke Amerikanen publiekelijk kenbaar maken welke emoties dit boek bij hen losmaakt? Bovendien bevestigt het 'zwart-recenseert-zwart' fenomeen dat zwarte schrijvers alleen kunnen schrijven over onderwerpen die met huidskleur te maken hebben. Een zwarte schrijver is zo in de eerste plaats zwart en daarna pas een schrijver. Zelfs al betekent dit meer aanwezigheid van zwarte mensen in de media, het is nog steeds racisme als iemand op basis van zijn huidskleur geacht wordt ergens juist wel of niet goed in te zijn.

Met die historische druk op zijn schouders heeft Coates een ontzettend sterk boek geschreven waarin hij belangrijke vragen oproept over onzekerheid, het construeren van een identiteit en de trivialiteit van huidskleur. Hij stelt vragen maar verwoordt geenszins hoop die vragen ooit te kunnen beantwoorden en daagt zijn lezer daarmee uit om zelf te worstelen met de problemen die hij naar voren brengt. Bij mij leidde dit tot gevoelens van ongemak, zelfkritiek en een hogere mate van zelfbewustzijn. Ik realiseerde me hoe ongelofelijk naïef mijn verwachting van waardering in Brooklyn was geweest, hoe vaak ook ik me schuldig maak aan dromen.

Elsa van Latum studeerde op het Amsterdam University College af met sociologie als hoofdvak en liep stage bij Athenaeum.nl. Momenteel studeert ze Culturele Sociologie aan de London School of Economics.