Recensie: In beweging

Ook wie iets over Oliver Sacks weet, kijkt misschien toch op van de foto op het omslag van zijn autobiografie: een jonge Sacks met een leren jas zit op een enorme BMW-motorfiets. De neuroloog en schrijver Sacks overleed eind augustus, na een periode waarin hij wist dat kanker zijn leven zou afkappen. Haast als een bezetene probeerde hij nog een aantal boeken en stukken af te schrijven en dit voorjaar voltooide hij zijn autobiografie Onderweg (On the Move), die vlak voor zijn overlijden in de Nederlandse vertaling van Otto Biersma en Luud Dorresteijn verscheen.

NO!

Bezeten activiteit is voor Sacks heel gewoon, zo kunnen we in zijn autobiografie lezen. Motorrijden deed hij al vanaf zijn achttiende en wanneer hij begin jaren zestig in Californië arts in opleiding is, trekt hij op vrijdagmiddag zijn witte doktersjas uit en zijn zwarte, leren motorpak aan. Hij geniet van de bergen in Death Valley en op zondagavond heeft hij vaak meer dan duizend kilometer gereden en slechts een paar uur geslapen. Ook zwemt hij graag eindeloos in meren en in de zee. Soms totdat hij door een enorme golf op de kant gesmeten wordt. Maar meestal komt hij vrijwillig aan wal en rent dan naar een notitieboek, dat hij al heeft klaargelegd op de kant, om de gedachten die bij hem opgekomen zijn, terwijl hij amper droog is, op te schrijven.

Sacks gaat ook op in bijzondere vriendschappen en koestert die, zoals met de aan LSD verslingerde dichter Thom Gunn. Het is een wonder hoe hij zijn leven weet vol te pakken met de dingen die zijn verlangen en fascinatie opwekken. En het is geen wonder dat deze vriendelijke man, die zichzelf bijzonder verlegen vindt, een briefje moest ophangen in zijn werkkamer met daarop 'NO!', om hem eraan te helpen herinneren dat je uitnodigingen ook af kunt slaan. Dit is te zien op één van de persoonlijke en vaak ontroerende foto's die in Onderweg staan.

Sacks vertelt, in een sneltreinvaart, weinig over zijn vroege jeugd, veel over zijn jonge jaren. Zijn studiejaren en jaren als arts in opleiding lijken de kern te vormen van wat Sacks in deze autobiografie kwijt wil en op die periode reflecteert hij dan ook het meest. Het was een inspirerende maar ook onzekere en heel moeilijke tijd voor hem. Daarna schrijft Sacks door tot aan het heden. Hij werkt min of meer chronologisch maar behandelt in de eerste plaats een aantal thema's, zoals familieleden, vrienden en werk. Niet alles van dit latere gedeelte is zo inpirerend als Sacks vroege uitspattingen en ontdekkingen. Maar we lezen er hoe een onrustig leven kalmer wordt. En Sacks heeft interessante mensen gekend, van 'Bob' de Niro die in een film over zijn werk speelt, tot zijn neef Abba Eban, ooit vice-premier van Israël.

Inktvlek

Dat Sacks dokter zou worden lijkt altijd al vast te hebben gestaan. Hij komt uit een gezin van dokters en vanaf het eerste moment dat Sacks met patiënten begint te werken vindt hij toewijding, plezier en vervoering - net als zijn moeder die chirurg was en zijn vader die als huisarts nog op zijn tweeënnegentigste bij patiënten langsging. Sacks vertelt in Onderweg niet veel over zijn dokterswerk - daarover staat genoeg in zijn eerdere boeken (van Awakenings tot The Man Who Mistook His Wife For A Hat). Maar Sacks' verhaal over het huis bij het Beth Abraham Ziekenhuis, een verzorgingshuis voor patiënten met chronische hersen- en zenuwproblemen, onthult genoeg. Hij slaagt erin dit huis bij zijn werkplek te betrekken, door zich 's nachts altijd oproepbaar te verklaren, zodat zijn collega's geen nachtdienst meer hoeven te draaien. Hij brengt al zijn tijd door met zijn patiënten, die soms al tientallen jaren niet meer hebben bewogen of gesproken. Groot is zijn verdriet als hij door een schijnbaar onbetekenende ruzie met zijn baas niet alleen het huis maar ook zijn baan verliest. Maar nog steeds bezoekt hij zijn patiënten bijna elke dag.

Schrijver was Sacks altijd al. Hij werd als jongen inktvlek genoemd en zolang hij zich herinnert bulkt zijn huis van de notitieboeken. Over elke patiënt die hij ziet schrijft hij uitgebreid en in verhalende stijl. En met hulp van een uitgever, een redacteur en de belangrijke steun van zijn tante Lennie en zijn moeder slaagt Sacks erin de boeken te schrijven die hem beroemd hebben gemaakt. Langzaam ontwikkelt hij zich tot iemand die schrijft voor zijn werk, met de hem karakteristieke overdaad en chaos. Als Sacks voor het eerst gevraagd wordt een populair artikel te schrijven stuurt hij zijn redacteur maar liefst negen volkomen verschillende versies, ze vindt ze allemaal hartstikke goed.

Schaduwzijde

Gelukkig schrikt Sacks er niet voor terug om in Onderweg ook de schaduwzijde van zijn ondernemende, woeste en experimenterende temperament te bekijken. Verschillende drugsverslavingen kosten hem bijna de kop. Na ongelukken - waaronder een aanvaring met een stier in Noorwegen en een zware halter die hij niet meer van zijn borst krijgt in een verlaten sportschool - wordt hij iets verstandiger. Het schrijven van autobiografische boeken en psychotherapie (hij bleef tot het eind van zijn leven in behandeling) lijken langzaam in de plaats te komen van drank, drugs en waaghalzerij.

Sacks vertelt wel over zijn liefdesleven, maar het steekt schamel af bij wat hij verder allemaal met zoveel liefde doet. Zijn relaties zijn kortstondig of komen helemaal niet van de grond. Hij worstelt al vroeg met zijn homoseksualiteit en laat ook een geliefde plotseling in de steek als hij naar Amerika gaat. Hij springt liever op de motor dan de moeilijkheden rond intimiteit met een partner door te maken. Hoewel hij intiem en liefdevol jegens zijn patiënten is, woont hij ook graag alleen en zoekt maandenlang de eenzaamheid op om boeken te schrijven. (De Engelse titel van Sacks boek is On the Move. Zo stelt hij zich ook op in de liefde. On The Move zijn, betekent niet naar een doel gaan. In beweging was wat dat betreft een betere titel geweest dan Onderweg.) Des te ontroerender is het om helemaal aan het eind van het boek te lezen dat Sacks op hoge leeftijd voor het eerst echt verliefd werd en een relatie kreeg, met de schrijver Billy Hayes. Deze laatste onthulling doet hij met de ontwapenende woorden: 'Vlak na mijn vijfenzeventigste verjaardag ontmoette ik iemand die ik aardig vond.'

In de loop der tijd heeft Sacks zoveel ontroerends en fascinerends meegemaakt, en dat heeft hem een tevreden en aantrekkelijk mens gemaakt. Onderweg kan niet anders dan je met nieuwe moed terugsturen naar je eigen leven.

Jacob Zwaan is classicus en wil psychotherapeut worden.