Recensie: Daarom verdient Querido dus een biografie

Emanuel Querido richtte in 1933 een van de beroemdste uitgeverijen van Duitse Exil-literatuur in het nationaalsocialistische tijdperk op. Het bezorgde de uitgever van Carry van Bruggen, Jan Greshoff, J.W.F. Werumeus Buning en vele andere auteurs uit de voorhoede van de Nederlandse literatuur een internationale reputatie. In zijn vaardig geschreven, goed analyserende, maar helaas onvoldoende geresearchte biografie legt Willem van Toorn – zelf al meer dan vijftig jaar publicerend auteur bij Uitgeverij Querido – uit waarom.

Honderd jaar Querido

Zodra de naam van een uitgeverij ten onder gaat in de eeuwige maalstroom van fusies en samenvoegingen, verdwijnt ook de herinnering aan de man die het bedrijf heeft opgericht. G.L. Funke? P.N. van Kampen? De broers W.L. en J. Brusse? Alleen boekhistorici weten nog wie het zijn. Dezelfde vergetelheid zou ongetwijfeld het lot zijn geweest van Emanuel Querido. Alleen omdat de uitgeverij van Thomas Rosenboom, Annejet van der Zijl en Jamal Ouariachi dit jaar zijn eeuwfeest viert, verschijnt nu de biografie van de oprichter. Of niet?

De diamantslijperszoon van Portugees-Joodse afkomst, geboren in 1871, werd geroemd om zijn grote aandacht voor boekverzorging en de lancering van de Salamanders – een van de eerste series van kwaliteitsboeken tegen een lage prijs ter wereld. De oudere broer van bestsellerauteur Israël Querido publiceerde populaire schrijvers als A.M. de Jong en A. den Doolaard, maar ook grote literaire kanonnen van zijn tijd als Hendrik Marsman en Martinus Nijhoff. Maar dat rechtvaardigt nauwelijks een biografie voor een groot publiek.

Querido Verlag

De enige daad die Querido verhief boven de status van een uitstekende, maar in essentie gewone uitgever, verrichte hij in april 1933. Amper een paar maanden na de machtsovername van de nazi's begon hij de Duitstalige Querido Verlag om de gevluchte schrijvers een podium te bieden. In de zeven jaar daarna publiceerde hij 137 boeken van wereldberoemde auteurs als Klaus Mann, Lion Feuchtwanger, Arnold Zweig, Joseph Roth, Anna Seghers en Ersnt Toller, die hij ondanks tegenwerking van het Hitler-regime in heel Europa verkocht.

Niet dat Querido veel werk verzette voor deze uitgeverij, zo blijkt uit Willem van Toorns biografie. De uitgeweken Duitse uitgever Fritz Landshoff, geassisteerd door Alice van Nahuys en twee eveneens geëmigreerde Duitse medewerkers, onderhielden de contacten met auteurs en reisden onvermoeibaar langs boekhandels tot in Noorwegen, Roemenië en Palestina. Maar Querido besloot toch maar, zonder enige aarzeling, om zijn reputatie en 7500 gulden in het project te investeren. Zelfs zonder uit te zoeken of Landshoff wel diens 7500 gulden kon leveren (niet, namelijk).

Geldingsdrang

Waarom? Van Toorn citeert een tijdgenoot als Klaus Mann: Querido zou een intense hekel hebben gehad aan de nazi's – die hem in 1943 zouden vermoorden in Sobibor. Ook latere boekhistorici zochten het daarin. Maar zelf komt Van Toorn tot een andere theorie: een geldingsdrang en een zucht naar aanzien, die Querido's motor al decennia van brandstof voorzag. '[Deze] stap verzekerde hem van een bijzondere status als internationaal uitgever, en daarmee van een definitief afscheid van de laatste resten van het milieu waar hij uit was voortgekomen.'

Op zulke momenten bewijst een biografie als deze zijn meerwaarde. Door Querido's armoedige jeugd in een in cultureel opzicht achtergestelde en gesloten groep te schetsen, de strijd die hij hier aanvankelijk samen met zijn broer tegen vocht en vooral de jaloezie jegens de veel sociaal vaardigere Israël die al voor zijn dertigste grote roem en bewondering vergaarde – dáárdoor weet Van Toorn bloot te leggen wat zijn diepste drijfveer was op het moment dat Querido de voor zijn erfenis belangrijkste beslissing uit zijn leven nam.

Onvolmaaktheden

De voorbeeldig geschetste samenhang tussen leven en werk maakt Van Toorns biografie zonder twijfel de moeite waard. Maar een perfecte levensbeschrijving is het niet. Zo verschijnt de auteur soms hinderlijk ten tonele met zijn eigen herinneringen. Wat doet het ertoe dat hij de populariteit van A.M. de Jong nog heeft meegemaakt? Ook heeft hij steken laten vallen. Zo analyseert hij wel Querido's romancyclus Het geslacht der Santeljano's, dat hij publiceerde onder het pseudoniem Joost Mendes, maar wijdt hij geen woord aan de receptie van het boek.

Die misser past in een patroon. Van Toorn leunt sterk op een aantal primaire bronnen: gepubliceerde memoires van Querido's zoon Arie en Fritz Landshoff, maar ook het smaadschrift van Israël Querido-discipel Karel de Wind en de mondeling overgebrachte herinneringen van de in 1932 geboren kleindochter Lotte. Aanvullend onderzoek lijkt hij nauwelijks te hebben gedaan. Zo blijft het – om één voorbeeld te geven – schimmig in welke context Querido opereerde. Hoe vooraanstaand was hij als uitgever nu werkelijk? We moeten het maar aannemen.

Deze gebreken zijn des te spijtig als je bedenkt dat het misschien nog eens honderd jaar duurt voor Querido een nieuwe biografie krijgt – als diens uitgeverij dan nog bestaat, natuurlijk.

Maarten Dessing is freelance journalist voor onder meer Knack, De Standaard,Boekblad, Bibliotheekblad en Schrijven Magazine. Zie ook zijn blogmaartendessing.blogspot.com.