De eerste zin van Plutarchus, Biografieën VI: Fokion, vertaald door Gerard Janssen

Zinnen van een halve pagina

Plutarchus geldt als een van de moeilijkste Griekse auteurs om te lezen en te vertalen, zowel vanwege de inhoud, die veel filosofie bevat en bij de lezer een grondige kennis veronderstelt van de filosofiegeschiedenis, met name van het platonisme, de Stoa en de epicuristen. Maar meer nog geldt hij als moeilijk vanwege zijn stijl.

Plutarchus heeft, zoals hij zelf ergens in de Moralia aangeeft, een afkeer van enkelvoudige zinnen en vindt het getuigen van een gebrek aan opleiding en beschaving om complexe gedachten en moeilijke historische vraagstukken in kleine stukjes te knippen om zogenaamd het lezerspubliek tegemoet te komen. Zinnen van een halve pagina zijn bij hem dan ook geen uitzondering. Verder is zijn werk gelardeerd met citaten, vergelijkingen, voorbeelden en anekdotes, die een degelijke kennis van de Griekse geschiedenis en literatuur veronderstellen.

Grammaticale kwesties

Als voorbeeld van de problemen waarvoor een vertaler zich gesteld ziet neem ik de eerste zin van de Fokion uit Biografieën VI.

Δημάδης ὁ ῥήτωρ ἰσχύων μὲν ἐν ταῖς Ἀθήναις διὰ τὸ πρὸς
χάριν πολιτεύεσθαι Μακεδόνων καὶ Ἀντιπάτρου, πολλὰ δὲ
γράφειν καὶ λέγειν ἀναγκαζόμενος παρὰ τὸ ἀξίωμα τῆς
πόλεως καὶ τὸ ἦθος, ἔλεγε συγγνώμης ἄξιος εἶναι
πολιτευόμενος τὰ ναυάγιατῆς πόλεως (…).

De politicus Demades, die veel macht in Athene had vanwege het feit dat hij ten gunste van Macedonië en Antipater opereerde, maar daarbij gedwongen werd veel voorstellen in te dienen en te verdedigen die indruisten tegen het karakter en de waardigheid van de stad, zei altijd dat men hem moest vergeven, omdat hij de restanten van het schip van de staat bestuurde.

Om te beginnen zien we hier een samengestelde zin, die in het Grieks achtereenvolgens bestaat uit:

• een deelwoord (veel macht hebbend)
• een verzelfstandigde infinitief met een eigen groep bepalingen bij zich (vanwege het opereren ten gunste van …)
• een tweede deelwoord (gedwongen wordend veel te schrijven …)
• een hoofdwerkwoord met een afhankelijk werkwoord (hij zei vergeving waard te zijn)
• een deelwoord (de restanten van de stad besturend)

De eerste kwestie die moet worden opgelost is wat de relatie is tussen de deelwoorden en het hoofdwerkwoord en de onderlinge relatie. Voor een deelwoord zijn in het Grieks verschillende vertaalmogelijkheden. ‘Veel macht hebbend’ is de letterlijkste vertaling, maar komt vaak in het Nederlands niet goed uit. In plaats daarvan kun je kiezen voor een bijzin ingeleid door ‘terwijl’, ‘omdat’ of ‘hoewel’. Ik heb hier gekozen voor een derde optie, het neutrale betrekkelijk voornaamwoord ‘die (veel macht had)’.

Vervolgens geeft het Grieks een tegenstelling aan tussen de participia ‘macht hebbend’ en ‘gedwongen wordend’. Hij had dus wel veel macht, maar werd toch gedwongen akelige voorstellen in te dienen. Het laatste deelwoord geeft de reden aan waarom men hem moest vergeven: de staat had schipbreuk geleden en er was nog maar een wrak van over. Vandaar de vertaling met een bijzin, ingeleid door het voegwoord ‘omdat’. Verder is een omzetting van de verzelfstandigde infinitief vereist, omdat het Nederlands daar niet dol op is (hier dus: ‘vanwege het feit dat hij ten gunste van [...] opereerde’). De frase ‘hij zei vergeving waard te zijn’ heb ik in iets simpeler Nederlands vertaald: ‘hij zei dat men hem moest vergeven’; hij doet ten slotte zijn best want hij moet met een wrak werken!

De vergelijking tussen de staat en een schip is in het Grieks weergegeven door het woord ‘wrakhout’, wat ik heb laten uitkomen door te spreken over het ‘schip van staat’ waarvan nog maar restanten over zijn.

Kennis van de Griekse geschiedenis

De lezer moet kennis hebben van de Griekse geschiedenis. Hij moet eigenlijk wel weten dat het met de Atheense hegemonie na 404 v. C. grotendeels gedaan was, dat de hegemonie vervolgens door Sparta, daarna door Thebe en uiteindelijk door Macedonië onder leiding van Filippos en Alexander de Grote was overgenomen. De hier genoemde Antipater is de opvolger in Macedonië van Alexander na diens dood in 323. De Atheners hebben een laatste slag tegen hem bij Krannon verloren en stellen als zeemacht nu niets meer voor. Demades is een Atheense politicus die zich populair wil maken bij de Macedoniërs, daarvoor overdreven veel maatregelen voorstelt die tegen de waardigheid en het (democratische) karakter van de stad indruisen en vervolgens als excuus aanvoert dat de stad toch niets meer voorstelt, wat Plutarchus met de vergelijking van ‘het wrak van staat’ weergeeft.

Geen concessies aan gemakzucht

Er zou nog meer over deze ene zin te zegen zijn, maar ik denk wel duidelijk gemaakt te hebben wat de moeilijkheden zijn. Ook al heb ik inmiddels de gehele Moralia en de Biografieën voor meer dan de helft vertaald, elke zin van Plutarchus vormt weer een nieuwe uitdaging, die gelukkig vanwege de enorme rijkdom aan filosofische, historische en literaire elementen altijd de moeite waard is.

Door inleidingen, noten, kaartjes en platen heb ik geprobeerd de lezer die wat minder is ingevoerd in de Griekse cultuur tegemoet te komen, maar ik weiger concessies te doen aan een gemakzuchtige instelling, door langere zinnen in hapklare brokjes aan te bieden, omdat je dan zowel de schrijver als de lezer tekort doet, de schrijver omdat hij het zelf niet wil en de lezer omdat hij echt intelligent genoeg is!

Gerard Janssen is classicus en vertaalde van Plutarchus, naast de Biografieën, ook de Moralia en verschillende werken van andere auteurs, waaronder Euripides en Aristofanes.