Over Athenaeum: Sprongen

De Athenaeum Boekhandel van drie jaar geleden is nog steeds te bezoeken. Op Google Maps kan je door het interieur heenlopen, en door de thrillers (nu de Young Adult) stappen om opeens tussen de politicologie te staan. Via de woordenboeken kom je op het kunstboekenbalkon. Zulke mysterieuze sprongen doen de wegvallende schuifdeur achter het bureau op de eerste verdieping verpieteren tot een flauw decorstuk, in een fantastische roman: was het niet onze boekhandelsbiograaf Joris van Casteren die zei al altijd het idee te hebben dat er 'naar je gefluisterd wordt vanuit de ruggen van de boeken'? Het is waar en het is niet waar. Sinds het verschijnen van Harry Potter and the Deathly Hallows in 2007 zijn steeds meer boekenkasten bij Athenaeum vervangen door dreuzelplanken, en moeten we weer gewoon omlopen en deuren gebruiken. De boekhandel is het internet niet, met links als toverspreuken. Maar wie die sprongen ruimer neemt - in tijd en ruimte, van schoonheid naar waarheid, van persoonlijk naar universeel, intiem naar maatschappelijk - ziet ze in proza en essay, poëzie en monografie, en onzichtbaar de verbindingen binnen de boekhandel bepalen. Een wandeling.

De smokkelroute dus: Nederlandse literatuur in vertaling - Sociologie. We laten Gerard Reves The Evenings, Gustaaf Peeks Göttin und Held, Christine Ottens The Last Poets, Annelies Verbekes Thirty Days en Stefan Hertmans' War and Turpentine (one of New York Times Notable 10 Books) links liggen. We nemen een trapje naar beneden, naar een lage kelder met de afhaalkast waar het aanbod de vraag volgt: de enige kast in het pand die gealfabetiseerd is op klantennaam.* Dit was ooit de Sala de tortura. Er staan dozen met uitverkoop en dozen met Peters Zeurkalenders en dozen voor grote verkopen bij evenementen. Kasten met boeken die terug naar de uitgeverij moeten. Er staat een computer.

Nu bukken. Rechts is een rechthoekige, te lage doorgang naar de bellettriekelder, waar de voorraad staat voor Klassieken, Kookboeken, Kunst en Literatuur: stapels aanbod in afwachting van vraag een verdieping hoger. De stapels literatuur staan recht onder de ingang van de winkel. Niets herinnert meer aan de desastreuze Koninginnedag dat de brievenbus niet afgeplakt, en de feesturine doorgedruppeld was en we boeken moesten afschrijven. Maar sinds ik het weet, ruik ik het.
Terug naar de afhaalkelder. Links is de deur naar de brandgang. We slaan hem links in, en zouden via de expeditie een rondje terug kunnen maken naar de kookboeken, maar we nemen de deur aan de rechterkant. De seriaalkelder, waar de voorraad voor de Sociale Wetenschappen, Filosofie en Geschiedenis staat. Wij nemen direct de trap naar boven, waaronder de industriële rollen rood-wit en grote pakken inpakpapier met logo staan, om door de witte saloondeurtjes tussen de kasten Sociologie, Antropologie, Azië, Afrika en Wetenschap terecht te komen.

In dit labyrint verdwalen we niet meer. Het is een doelgerichte wandeling, meestal voortgestuwd door de coördinaten op een rood kaartje - de naam van een klant, een auteur, of een lijstje met titels - of de stapel in je handen. Een boekverkoper rust niet. Anna, Elly, Emilie, Helen, Herm, Joop, Maartje, Marjolein, Renée, Roel, Ruth en soms Joubert corresponderen met uitgeverijen en klanten achter de computer, ze overleggen onderling en met de bestelafdeling, ze bladeren door de aanbiedingsfolders, ze vullen de kasten en displays aan, ze leggen en zetten alles recht. (Dat rechtzetten is me tien jaar geleden zo goed geleerd dat ik het ook bij andere boekhandels doe.) Alleen bij de kassa slaan ze soms een bladzijde om terwijl ze waken over deur en clientèle. Maar dan komt er een vraag, ze wijzen de richting, ze geven een tip, ze slaan een boek aan, ze pakken in, ze groeten.

Boekverkopers lezen thuis.

Geen magie. Ook in de catacomben en de kantoren ontmoet je spook noch tovenaar. Er zijn geen gruzelementen of rijkdommen. De excentriekste boekverkopers zijn overleden, hun geschiedenissen zijn opgetekend, hun geesten zijn tot rust gebracht. Joris van Casteren: 'Tegenwoordig is Athenaeum een gewone boekhandel.' Het is waar, en het is niet waar. Want de kasten worden nog steeds door persoonlijkheden bestierd, hun keuzes wijken nog steeds flink af van de Bestseller60, ze bieden curated off-line retail. Zelfs de NRC-toptien, waarvoor een selectie 'kwaliteitsboekhandels' elke maandag een lijstje inlevert, wijkt af van die van Athenaeum. Onze lijst is iets vrouwelijker en internationaler: onze bestsellers Chimamanda Ngozi Adichie, Leïla Slimani (Prix Gouncourt 2016) en Zadie Smith haalden de afgelopen weken de gecombineerde lijst niet. Gloria Wekkers White Innocence, een uitgave van een Amerikaanse universiteitsuitgeverij, zweefde het afgelopen halfjaar tussen plaats 15 en 5 in onze lijst met bestverkochte titels, maar kwam niet in NRC.

We steken door. Nieuwscentrum - Bellettrie - Politiek. 'Maar de dingen zijn nooit zo simpel. Ik hoor woorden, uit de monden van kinderen, die onderdeel zijn van een complex weefsel van verhaallijnen. Ze worden uitgesproken met aarzeling, soms met wantrouwen, altijd met angst. Ik transformeer ze tot geschreven woorden, beknopte zinnen en kale termen. De kinderverhalen zijn altijd te veel verhaspeld, gestameld en versplinterd om er nog een lopend verhaal van te maken. Het probleem met hun verhalen is dat ze geen begin, geen midden en geen einde hebben,' schreef Valeria Luiselli in haar essay 'Vertel me het einde' in De Gids, dat later uitgebreid in Freeman's verscheen. Zo verbindt ze de reis naar het westen van de Verenigde Staten die ze met haar man en kinderen maakte met die van de minderjarige vluchtelingen uit Midden-Amerika en de vragen die zulke vluchtelingen moeten beantwoorden. Het essay zou een roman worden, maar het werd vooral een groter, een sprong naar een essay in boekvorm, Los niños perdidos, en weinig boeken lijken actueler bij het aanstaande presidentschap van Donald Trump.

Maar Geert Maks De levens van Jan Six [leesfragment | recensie] is onze onbetwiste 'bestseller' van 2016. Tussen zijn meer mainstream kwaliteit en de maatschappelijke kanttekeningen laveert het Athenaeum van nu. Volkswoede maakt geen straatstenen meer los op het Spui, maar kleurt wel de boekentafels en tijdschriftenrekken, analytischer, afstandelijker. Bernie Sanders' Our Revolution: A Future To Believe In lag rond verkiezingsdag naast studies van de verarmde witte Amerikaan van Hochschild, Packer, Putnam. In het Nieuwscentrum bloeien LGBT-tijdschriften. Misschien is dat liberal, elitair. Misschien is de drempel nog te hoog...

... en toch worden we nog wel toegankelijk genoemd, een inburgeringscursus, een thuis. Het is waar, en niet waar. Zoals het Spui meer geschiedenis en sfeer heeft dan de gemiddelde koopgoot, zo is Athenaeum meer dan een doorloopwinkel. De toptienen en persoonlijke tips duiken af en toe op Athenaeum.nl op, maar in de winkel heerst het vertrouwen in de verrassing, serendipiteit, en in selectie. We zijn niet egalitair. We zijn evenmin een ideale afspiegeling van de samenleving: we zijn vooral wit, en hoewel we met meer vrouwen dan mannen werken, staan er meer mannen dan vrouwen in de kasten.
Kijk naar onze jubileumuitgaven: Konstantin Paustovski, Terry Eagleton, Michel de Montaigne, Nescio [mijn recensie | leesfragment].
Kijk naar de schrijvers voor deze jubileumreeks: meer mannen dan vrouwen zegden toe.

Ik, een witte man, sluit die reeks af, niet boos, maar hoopvol. Vandaag is de dag om vooruit te kijken, voornemens te formuleren. In 2016 ontmoette ik Valeria Luiselli en Teju Cole, in de winkel en bij Spui25. Ik hoop dat zij bij het honderdjarig bestaan voor een jubileumuitgave tekenen. Een Nederlandse stem zou die van Niña Weijers (in haar debuut zakt de hoofdpersoon bij wijze van sprong door het ijs) of Roos van Rijswijk of Wytske Versteeg kunnen zijn. Een bijgewerkte boekhandelsgeschiedenis duikt verder de catacomben in, en laat zien hoe boeken en tijdschriften een verzet tegen oppervlakkigheid, bullshit en nepnieuws kunnen bieden. Hoe boekhandels gewoon kunnen blijven, en daardoor iets magisch behouden.

* Tenzij je natuurlijk Maarten Asschers redenering volgt dat Athenaeum er in de eerste plaats voor de schrijvers is, dat zij de voornaamste klanten zijn. (terug)