De eerste zin van De horizon van Patrick Modiano, vertaald door Maarten Elzinga

Depuis quelque temps Bosmans pensait à certaines épisodes de sa jeunesse, des épisodes sans suite, coupés net, des visages sans noms, des rencontres fugitives.
Sinds enige tijd dacht Bosmans vaak terug aan bepaalde voorvallen uit zijn jeugd, bepaalde vluchtige ontmoetingen, naamloze gezichten, warrige, abrupt afgebroken episoden.

Een bepaald gezichtloze openingszin

Het enige houvast dat deze openingszin de lezer op het eerste gezicht lijkt te bieden, is een naam – de voor Frans-sprekenden nogal uitheems klinkende achternaam Bosmans. Een gezichtloze naam die terugdenkt aan naamloze gezichten.
Verder blijft alles vooralsnog onbepaald – dat is gek genoeg de betekenis – voor de lezer, anders dan voor Bosmans - van het woordje ‘bepaald’. Modiano begint pianissimo, sluipt op kousenvoeten zijn verhaal binnen.
Toch verleidt dit preludium de lezer tot diverse onuitgesproken veronderstellingen. Ten eerste worden vrouwelijke personages zelfs in moderne, twintigste-eeuwse romans vrijwel nooit op deze wijze ten tonele gevoerd. De regel is, in fictie net zo goed als in het echte leven: iemand die alleen met zijn achternaam wordt aangeduid, moet wel een man zijn.
Ook de vermoedelijke leeftijd van de heer Bosmans wordt door de lezer onwillekeurig ingevuld: wie zo door zijn eigen jeugdherinneringen is geïntrigeerd, en blijkbaar de nodige moeite heeft zich zekere gebeurtenissen nog helder voor de geest te halen, zal, laten we zeggen, de vijftig wel gepasseerd zijn.
De frequentie of hardnekkigheid van Bosmans’ gemijmer ligt besloten in de Franse werkwoordsvorm. De onvoltooid verleden tijd ‘pensait’ geeft hier geen handeling maar een toestand aan, die dus al ‘quelque temps’ voortduurt. Enige tijd: tussen een paar weken en een paar maanden. En als de oudere heer Bosmans zo dikwijls terugdenkt aan zijn verleden, ligt het voor de hand om aan te nemen dat het heden hem weinig acute zorgen baart, of althans minder stof tot nadenken biedt. Misschien is hij al met pensioen? Of, toevallig, een door het verleden geobsedeerde schrijver?

Een belofte

Zo’n eerste zin van een roman is natuurlijk vooral een belofte: in dit geval dat we te weten zullen komen wie Bosmans is, en wat er in zijn jeugd dan wel voor intrigerends mag zijn voorgevallen. Lezers van Modiano weten dat zulke verwachtingen in zijn romans zelden uitkomen: de open plekken tussen de aangeleverde puzzelstukjes blijven tergend groot. Het lijkt dan wel, zoals Bernlef noteerde, ‘alsof de schrijver zijn boek weer terugneemt terwijl de lezer het leest.’
De belofte die echter wel degelijk wordt ingelost, dubbel en dwars, is die van een personage dat het bouwvallige labyrint van zijn eigen geheugen afspeurt, op zoek naar de ware toedracht, de kern van een ervaring.
Zoals vaker bij goede romans, zou je het boek eigenlijk gewoon in zijn geheel moeten citeren om te verduidelijken waarom die eerste zin zo prachtig is.
Wat je er in elk geval meteen in hoort, is een ‘bepaalde’ (namelijk even ondefineerbare als onverwisselbare) ‘petite musique’, zoals Modiano zijn stijl zelf graag karakteriseert: de klanken, ritmen en melodielijnen van de uitgesproken woorden, die elke lezer min of meer onbewust registreert en die het bewuste begrip van de tekst onafscheidelijk begeleiden.

Een bekentenis en een onthulling

Op de vertaling valt nogal wat aan te merken. Nooit eerder heb ik zo bloedig geworsteld met het eerste zinnetje van een boek. Al te letterlijk vertaald, gaat de charme van Modiano’s muziekje hopeloos verloren: ‘Al een tijdje dacht Bosmans aan zekere episoden uit zijn jeugd, bruusk afgebroken episoden zonder samenhang, gezichten zonder naam, vluchtige ontmoetingen’ – met deze en honderd andere versies, die ogenschijnlijk misschien dichter bij het Frans staan dan wat ik er nu van gebrouwen heb, kon ik me maar niet verzoenen. Het onderhavige resultaat van mijn geëmmer mocht ik ten slotte telefonisch doorgeven aan redacteur Rob van Rossum, tijdens zijn lunch, precies een uur nadat het boek naar de drukker was gestuurd. Als het om de schone letteren gaat, zijn sommige uitgeverijen gelukkig nog altijd bereid kosten noch moeiten te sparen!
Ik zie af van een poging de lieve lezer hier in te voeren in de wonderbaarlijke geheimen van vertaalstrategieën, teksthandelingen en communicatieve doelen.

Liever verklap ik alvast, bij wijze van toegift voor de hoopvolle surfer, hoe Jean Bosmans er werkelijk uitziet, want zijn auteur zegt daar bar weinig over. Bij Modiano blijft alles suggestie: hij noemt liever dan dat hij beschrijft. Hoe Arnon Grunberg dus kan beweren dat Modiano ‘schrijft alsof hij een filmcamera is’, is mij een raadsel, dat alleen verklaard kan worden door de peilloze suggestibiliteit van de gretige lezer.
Desalniettemin staat het buiten kijf dat de oudere heer Bosmans als twee druppels water op de schrijver Modiano lijkt. En Patrick Modiano, deze in interviews altijd zo aandoenlijk hakkelende Parijs-joodse reus, heeft sinds kort een buitengewoon fotogenieke tweelingbroer die met deze gelijkeniszowaar een Oscar in de wacht sleepte: de acteur Colin Firth, alias Koning George VI, alias ‘Bertie’, in The King’s Speech. - Et que les extrêmes se touchent…

Maarten Elzinga vertaalde eerder onder andere Modiano's In het café van de verloren jeugd en, samen met Mark Leenhouts, de Brieven uit China van Victor Segalen.