De eerste alinea van Sofja Tolstaja, Een zuivere liefde, vertaald door Eva van Santen
07 april 2011Intelligente vrouwen leven vaak in de schaduw van hun beroemde man, dat is geen nieuws. Sofja Tolstaja, de vrouw van Lev Tolstoj, is er een schoolvoorbeeld van: zij was een begaafd schrijfster, maar pas vijfenzeventig jaar na haar dood werd Een zuivere liefde gepubliceerd. Het was een sensationele vondst. Tolstaja schreefhet boek als antwoord op De Kreutzersonate, de novelle die Tolstoj in 1891 publiceerde. Ze was woedend dat haar man haar daarin als een ordinaire verleidster afschilderde. In haar versie wordt een identiek verhaal verteld, maar nu vanuit het vrouwelijke perspectief. Eva van Santen vertaalde Een zuivere liefde, en wij vroegen haar de vertaling van de eerste alinea toe te lichten.
Het was een prachtige, stralende zomerdag. Een waar feest van bloemen. Wat waren de helderblauwe hemel, de warme zonnestralen en al die luid kwetterende vogels in de weelderige bomen en bloeiende struiken mooi en vrolijk! En hoe beeldschoon weerspiegelde het diepblauwe meer in de verte de hemel en de veelkleurige en gevarieerde begroeiing langs de oevers.
Het begin van een literaire tekst is bepalend, en dat legt extra gewicht op de vertaler. Bij mijn laatste vertaling, de novelle van Sofja Tolstaja uit 1892, was het nog moeilijker. Het is een natuurbeschrijving met veel symboliek, een idyllische sfeertekening die de lezer eigenlijk meteen op het verkeerde been zet. Ik heb heel wat aan deze alinea zitten sleutelen.
Het begon al met de eerste zin. In het Russisch staat er letterlijk: 'Het was een prachtige, heldere, jubelende dag'. Ik zat meteen met dat 'jubelende' in mijn maag. Dat klinkt vreemd in het Nederlands. Ik vond die drie adjectieven - kennelijk was dat in die tijd in het Russisch heel gewoon - bovendien te veel van het goede. Het laatste adjectief heb ik daarom weggelaten, maar wel gecompenseerd. Ik heb in plaats van 'dag' 'zomerdag' vertaald. Daarmee heb ik toch iets van het vrolijke, juichende weergegeven.
Dan de volgende zin. Er staat letterlijk: 'Een waar feest van zomerse bloeitijd.' Ik vond dat in het Nederlands niet mooi. Vandaar mijn: Een waar feest van bloemen. 'Zomerbloemen' was niet nodig, want in de eerste zin stond al 'zomerdag'. Voor de 'lichtblauwe hemel' (in het Russsich) vond ik 'helderblauw' natuurlijker klinken. Behalve 'luid kwetterende' staan er in het Russisch nog twee adjectieven voor de 'vogels': 'talrijke' en 'veelsoortige'. Dat het er veel zijn en dat het verschillende soorten zijn kun je eigenlijk impliciet veronderstellen. Verder heb ik de woordvolgorde omgedraaid, maar dat is een normale zaak voor het Russisch, waar het onderwerp van de zin vaak achteraan staat.
Ten slotte een letterlijke vertaling van de laatste Russische zin van deze alinea: 'En in de verte weerspiegelde het diepblauwe meer zo schitterend de hemel en de veelkleurige, sappige en rijke begroeiing van zijn oevers.' Ook hier heb ik een adjectief geschrapt, omdat ik het de stijl niet ten goede vond komen. Het Russische woord voor 'rijk' kan ook 'rijkgeschakeerd' betekenen als het op een keuze of een collectie slaat, dus ook hier, nu het om begroeiing (planten en bloemen) gaat. 'Gevarieerd' is in dit geval dus een goed synoniem en wat gewoner in combinatie met begroeiing.
De hele alinea schetst een vrolijk en opgewekt beeld, en we verwachten dan ook een opbeurend verhaal. Maar dat zou wat al te simpel zijn, de novelle zou dan de keukenmeidenroman gaan benaderen. En inderdaad, hoewel de optimistische toon nog even aanhoudt, blijkt al gauw dat het leven geen rozengeur en maneschijn is. Met veel vaart en een groot inlevingsvermogen wordt verslag gedaan van een ongelukkig huwelijk. Terwijl Lev Tolstoj in De Kreutzersonate over hetzelfde thema de schuld bij de vrouw legt, is Sofja Tolstaja in dit antwoord daarop veel genuanceerder. Zij laat de schuldvraag in het midden.
Eva van Santen vertaalde eerder Anatoli Marsjenko (Wat ik zeggen wou), Michail Saltykow-Sjtsjedrin (De familie Golowjow), Lermontov, (Vorstin Ligowskaja) en Andrej Koerkov (De laatste liefde van de president). 15 april staat ze tijdens de Amsterdamse Boekennacht in Boekhandel Pegasus.
