Leesfragment: Hyperpolitiek

15 april 2024 , door Anton Jäger

16 april verschijnt Anton Jägers nieuwe boek Hyperpolitiek. Extreme politisering zonder politieke gevolgen (Extreme Politisierung ohne politische Folgen), vertaald door Huub Stegeman, en 25 april komt Jäger naar Lab111 in Amsterdam. Wij publiceren voor! Lees een fragment & reserveer je boek.

Iedereen die wel eens aan verhitte discussies deelneemt, kan bevestigen dat de politiek terug is in het dagelijks leven en dat debatten over corona, ‘wokeness’ en identiteit al lang buiten de oevers van X (Twitter) zijn getreden. Na een tijdperk van postpolitiek, waarin technocratisch bestuur plaatsvond terwijl burgers hooguit vanaf de bank commentaar konden leverden, staat inmiddels bijna álles onder politieke hoogspanning.

Anton Jäger muntte hiervoor de term ‘hyperpolitiek’. Hij merkt op dat golven van opwinding zich zelden vertalen in collectieve daden: politisering resulteert niet in politieke actie. Volgens Jäger is dit het gevolg van digitale eenzaamheid, waardoor mensen niet langer via de klassieke instituties zoals partijen en vakbonden betrokken zijn bij het politieke proces.

1.
Een grijns zonder kat

De foto’s glanzen, ze lijken bijna licht te geven. Hun gemeenschappelijke thema is liefde. In een portret getiteld ‘Love (hands in hair)’ wordt het hoofd van een vrouw met rossig haar vastgegrepen door twee mannenhanden die van buitenaf het beeld binnenkomen. In ‘Love (hands praying)’ mediteert een vrouw met gesloten ogen in de anonimiteit van een club. De mensen op de foto’s dansen op muziek die verwijst naar fabrieksgeluiden uit de industrie van Detroit en Manchester, de tweelingsteden van de techno.
In 1989, toen deze foto’s werden genomen, stonden deze fabrieken stil. Vele ervan waren gedemonteerd en sommige waren verhuisd naar China. Toen Hilla Becher tijdens een van haar reizen door een Chinese megastad reed, trof ze er een kopie aan van een staalfabriek die ze ooit in Europa had gefotografeerd. De jongeren in Wolfgang Tillmans’ fotoserie van het nachtleven proberen de industrie, de politiek en zelfs de geschiedenis weg te dansen.
Het moment en de plaats waarop deze foto’s werden genomen, zijn van belang. Ze vertellen over het Londen van Thatcher en een Berlijn waarin de muur langzaam aan het afbrokkelen is. In het oosten stort het staatssocialisme in. Een genadeloos geglobaliseerd kapitalisme zegeviert. In het jaar waarin de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama zijn essay over het ‘einde van de geschiedenis’ publiceert, is Tillmans’ camera getuige van een oefening in opzettelijk collectief geheugenverlies: een poging om de ideologische spoken van die eeuw uit te drijven. Tillmans zelf herinnert zich het in een interview:

Zo kon samenleven eruitzien: mensen brachten vreedzaam tijd met elkaar door en genoten van het zinnelijke. Het leek me een heel tastbaar en inherent politiek iets. [...] Opeens had iedereen het gevoel dat de utopie echt bestond en dat je deze utopische droom kon beleven.

De getuigenis van de fotograaf, geboren in 1968, registreert een wijdverbreid sentiment. In het voorwoord van een nieuwe editie van zijn De spektakelmaatschappij, gepubliceerd in 1992, stelde Guy Debord vast dat met de ‘consensuele organisatie van de wereldmarkt’ de wereld nu officieel was ‘eengemaakt’ als één homogeen blok. In 1994 bezocht de leider van de opvolger van de Italiaanse Communistische Partij het New Yorkse Wall Street. De banken daar zouden, om Achille Occhetto te parafraseren, ‘tempels van beschaving’ zijn. De politiek, merkte een Amerikaanse historicus op over de jaren negentig, ‘leek zo bevredigend te verlopen dat het land zijn aandacht kon richten op de dringende vraag of de vermeende genitale verwennerij van de president door een stagiaire van het Witte Huis al dan niet gold als “seks”’.

Aan het einde van het eerste decennium van het nieuwe millennium ziet Tillmans’ wereld er verontrustend anders uit. Hij fotografeert de routes die vluchtelingen nemen en demonstraties van Black Lives Matter (blm). Op zijn Instagramaccount zijn EU-vlaggen en fragmenten van toespraken tijdens protestbijeenkomsten te vinden. Zijn foto’s zijn vaak grijs, monochroom, het palet is duidelijk beperkt gehouden . een opvallend contrast met de felle kleuren van 1989.
Tillmans is zelfs betrokken bij de mainstreampolitiek en ontwierp in 2016 een serie posters voor de Remain-campagne om het Verenigd Koninkrijk in de EU te houden: ‘No man is an island. No country by itself’; ‘What is lost is lost forever’; ‘It’s also a question of where one belongs. We are the European family’. De achtergronden zijn dromerige kust. en wolkenlandschappen, alsof ze worden gezien vanuit een vliegtuigraampje. Van een afstand lijken ze digitaal bewerkte schilderijen van Caspar David Friedrich.demonstraties van Black Lives Matter (blm). Op zijn Instagramaccount zijn EU-vlaggen en fragmenten van toespraken tijdens protestbijeenkomsten te vinden. Zijn foto’s zijn vaak grijs, monochroom, het palet is duidelijk beperkt gehouden . een opvallend contrast met de felle kleuren van 1989. Tillmans is zelfs betrokken bij de mainstreampolitiek en ontwierp in 2016 een serie posters voor de Remain-campagne om het Verenigd Koninkrijk in de EU te houden: ‘No man is an island. No country by itself’; ‘What is lost is lost forever’; ‘It’s also a question of where one belongs. We are the European family’. De achtergronden zijn dromerige kust. en wolkenlandschappen, alsof ze worden gezien vanuit een vliegtuigraampje. Van een afstand lijken ze digitaal bewerkte schilderijen van Caspar David Friedrich.
Het vertrouwde tableau van 1989 werd dus op zijn kop gezet: Donald Trump werd tot president van de VS gekozen nadat de Britten er eerder dat jaar voor hadden gekozen om de EU te verlaten. De landschappen die Tillmans misschien ooit tijdens een vlucht naar Londen had gezien, werden verkaveld en overal op het continent werden hekken opgetrokken. Tillmans’ flyers voor de Remaincampagne konden immers niet de verloren wereld redden die hij had ervaren toen hij begin jaren tachtig als tiener in het Verenigd Koninkrijk woonde. ‘Zoals gewoonlijk werkte dat natuurlijk niet,’ zei hij berustend.
Tillmans’ romantische verwijzingen zijn goed te begrijpen. De fotograaf werd gegrepen door een nostalgisch verlangen naar de posthistorie. Een persoonlijke utopie die hij decennialang gekoesterd had, was stukgeslagen en de kunstenaar reageerde hierop met een zoektocht naar analogieen uit de jaren negentig: figuraties van empathie, eenheid en liefde. Een kunstcriticus sprak van een ‘kunst na het liberalisme’. In dit opzicht bleek Tillmans een typisch kind van een postrevolutionair tijdperk te zijn.

[…]