Leesfragment: Verwoestende liefde. Bij Emily Brontë, Woeste hoogten

In de aanloop naar het nieuwste deel, Toni Morrisons Teer, in september, publiceren we op deze site alle nawoorden bij de klassiekers in de Perpetuareeks. Bijvoorbeeld Kristien Hemmerechts’ nawoord bij Franks Kellendonks vertaling Woeste hoogten (Wuthering Heights).

Tijdens een hevige sneeuwstorm is Lockwood gedwongen zijn toevlucht te zoeken in een spookachtig landhuis, Woeste Hoogten. Daar hoort hij het aangrijpende verhaal van de allesverslindende liefde tussen Catherine en de donkere en mysterieuze vondeling Heathcliff. Catherine verraadt hem; Heatchliffs verbittering hierover slaat om in een wraakoefening die als een vloek op hun onschuldige nazaten rust. Zij krijgen pas respijt als Heathcliff en Catherine opnieuw met elkaar verbonden worden in de dood, als hun geesten voor eeuwig samen ronddolen op de bleke heide van Yorkshire.

Weinig personages hebben zo’n onuitwisbare plek in het collectieve geheugen veroverd als Catherine Earnshaw en Heathcliff. Twee geliefden onder een dreigende wolkenhemel op een onherbergzame heide kunnen alleen maar de gedoemde geliefden zijn uit Emily Brontës Woeste Hoogten. In een beroemde sketch plaatste Monty Python Catherine en Heathcliff elk op een andere heuveltop en liet hen met vlaggetjes smachtende boodschappen naar elkaar seinen. En dan is er natuurlijk het betoverende nummer van Kate Bush waarin de zangeres met haar typische ijle stem Catherine laat smeken: ‘Heathcliff, it’s me, your Cathy. I’m come home. I’m so cold. Let me in at your window!’ Kate Bush en Monty Python wisten dat ze konden rekenen op de vertrouwdheid van hun publiek met de personages en situaties.
Toen Emily Brontë (1818-1848) een jaar na publicatie van haar roman stierf, viel het overdonderende succes niet te voorspellen. Haar zus Charlotte betreurde zelfs het gebrek aan erkenning.Twee jaar na Emily’s dood schreef ze in een voorwoord voor een nieuwe editie: ‘Critici hebben nauwelijks oog gehad voor de kracht van Woeste Hoogten. Er ontstond een pijnlijke misvatting over de identiteit van de auteur. De roman werd voorgesteld als een vroege en onaffe poging van de pen die Jane Eyre had geproduceerd. We konden er eerst om lachen, maar nu betreur ik die vergissing diep!’ De pen die Jane Eyre had geproduceerd was natuurlijk die van Charlotte zelf. Over haar is het meest bekend omdat zij het langst heeft geleefd. Van Emily hebben we slechts twee dagboekfragmenten en twee brieven, die ze ter gelegenheid van haar verjaardag schreef. Het dagboekfragment van 26 juni 1837 gunt ons deze glimp:

Tante: Kom Emily, het is al vier uur geweest.
Emily: Ja, Tante. Exit Tante.
Anne: Ben je van plan vanavond te schrijven?
Emily: Wel, wat denk je?

Anne was de jongste zus van het gezin. Emily en Anne werkten samen aan de geschiedenis van een verzonnen volk dat ze de Gondals noemden. ‘We hebben het vaste voornemen over hen te blijven schrijven zolang we er plezier in hebben,’ schreef Emily ter gelegenheid van haar zevenentwintigste verjaardag. De geciteerde zinnetjes geven een idee van wat schrijven voor Anne en Emily betekende: het maakte een belangrijk deel uit van hun leven, maar ze deden het in de eerste plaats voor hun eigen vermaak.
In Charlottes voorwoord wordt dat beeld bijgesteld: ‘Heel vroeg al droomden we ervan op een dag schrijfster te worden.’ Charlotte kan alleen maar bedoelen dat ze ervan droomden gepubliceerd te worden, want zij en haar zusjes schreven al zolang ze een pen konden vasthouden. Andere informatie die Charlotte in het voorwoord geeft, nuanceert het collectieve karakter van de droom: ‘Op een dag in de herfst van 1845 ontdekte ik toevallig gedichten in het handschrift van mijn zus Emily. Ik was niet verbaasd omdat ik wist dat ze poëzie schreef. … het kostte me uren voor ze vrede had met mijn ontdekking en dagen om haar ervan te overtuigen dat die gedichten het verdienden gepubliceerd te worden. Maar ik wist dat zelfs zij niet helemaal verstoken kon zijn van ambitie en deed mijn uiterste best die aan te wakkeren.’
Op basis van deze dubbelzinnige getuigenis valt niet uit te sluiten dat als het aan Emily had gelegen niet alleen haar gedichten maar ook Woeste Hoogten misschien nooit waren gepubliceerd. Dat is behoorlijk ironisch voor een roman die de status van cultboek én meesterwerk heeft bereikt.
Charlotte was de oudste van de drie zusjes en ook de meest ondernemende. Zij smeedde de plannetjes die hun wereld groter moest maken dan de pastorie van Haworth, waar ze opgroeiden, en dan de huizen waar zij en haar zussen als gouvernante aan de slag konden. Emily’s ‘carrière’ als gouvernante was trouwens weinig succesvol. Na zes maanden hield ze het voor gezien. Zij was het liefst thuis.
Charlotte zag een uitweg in een eigen school waar zij en haar zussen zouden lesgeven. Samen met Emily reisde ze naar Brussel om er Frans en Duits te studeren. De bronzen plaat aan een zijgevel van het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel herinnert de toevallige voorbijganger aan het verblijf van de twee schrijfsters. Op die plek stond vroeger het Pensionnat de demoiselles de Monsieur en Madame Héger. Charlotte werd er hopeloos verliefd op monsieur Héger. De schooldirecteur zelf was vooral onder de indruk van Emily’s talent.
De zusjes arriveerden in februari 1842 maar keerden in november naar huis terug om de begrafenis van hun tante Elizabeth Branwell bij te wonen, de tante die in Emily’s dagboekfragment opduikt. Zij was jaren eerder naar de pastorie gekomen om haar zieke zus te verzorgen. Na haar dood bleef ze er wonen om voor haar zwager en zijn kinderen te zorgen. Dat was haar plicht, vond ze, maar meer dan een plicht werd het nooit. Emily was drie toen ze haar moeder verloor. Vijf jaar later stierven de twee oudste zusjes Maria en Elizabeth. Ze waren respectievelijk twaalf en elf. Het is misschien niet toevallig dat in één van de meest beklijvende scènes van Woeste Hoogten Catherine uit het dodenrijk terugkeert.
Begin 1844 reisde Charlotte opnieuw naar Brussel. Dit keer vergezelde Emily haar niet. Voor Charlotte zouden de ervaringen in Brussel een cruciale inspiratiebron vormen, maar Emily kon er net zogoed nooit een stap hebben gezet. Het decor van Woeste Hoogten is West-Yorkshire. De heide is trouwens veel meer dan het decor van de roman. In dat opzicht heeft Woeste Hoogten naturalistische trekjes: het gedrag van de personages wordt door hun omgeving gestuurd. De natuur is de oerkracht, waarbij de nietige mens verbleekt.
Anders dan haar zus Charlotte schreef Emily niet over het wel en wee van leraren, leerlingen, schooldirecteuren of gouvernantes in scholen en klaslokalen. Die besognes waren haar te klein, te futiel, te banaal. Zo stel ik mij dat althans voor. Er is zo weinig over Emily bekend dat de verleiding soms groot is de leemtes in te vullen. Wanneer Catherine haar gevoelens voor Edgar Linton vergelijkt met gebladerte en haar liefde voor Heathcliff met de eeuwige rotsen, is de stap van personage naar auteur snel gezet, zelfs al is die misschien volstrekt onterecht. Emily Brontë wilde een roman schrijven die eeuwig zou zijn als de rotsen.
Charlotte keerde met een gebroken hart uit Brussel terug naar Haworth. Helaas meldden er zich geen leerlingen voor hun school. Het was tijd om Emily’s gedichten te ‘ontdekken’ en haar tot publicatie over te halen. De productiekosten van Poems by Currer, Ellis and Acton Bell (1846) werden betaald met de centen die de zussen van hun tante hadden geërfd. Charlotte verklaarde dat ze bewust voor ambigue voornamen hadden gekozen: ‘We wilden ons niet als mannen voordoen, maar we wilden ook niet als vrouwen naar buiten treden.’ Ze hadden immers de indruk dat het werk van schrijfsters zelden onbevooroordeeld werd gelezen. Het debuut werd opgemerkt door een drietal recensenten, die het gematigd positief bespraken. Er werden slechts twee exemplaren van verkocht.
‘We lieten ons niet door het gebrek aan succes uit het lood slaan,’ schreef Charlotte. ‘We hadden de smaak te pakken.’ Het valt niet te achterhalen in hoeverre Charlottes strijdlust door haar zussen werd gedeeld. Hoe dan ook verschenen in 1847 Jane Eyre, Woeste Hoogten en Agnes Grey van respectievelijk Currer, Ellis en Acton Bell. Jane Eyre was meteen een schot in de roos, al kreeg de roman ook scherpe kritiek vanwege zijn vermeende rauwe en subversieve toon. Charlottes hoofdpersonage Jane Eyre komt in opstand tegen de beperkingen die de maatschappij haar oplegt. Als arme wees kan ze het zich niet veroorloven ambities te koesteren. Later krijgt ze een erfenis in de schoot geworpen. Die sterkt haar trotse onafhankelijkheid.
Ook in Woeste Hoogten wankelt de bestaande orde met de komst van een jongetje over wie niemand iets weet. Wat is de plaats van het koekoeksjong dat de naam Heathcliff krijgt? Heathcliff is de hond in het kegelspel. Hij is de knecht die de bazen ten val brengt, maar misschien is hij wel een vampier of wie weet de duivel zelf. Iedereen in de roman vraagt het zich af, maar niemand kent het verlossende antwoord. Emily Brontë vertelt het verhaal zonder een alwetende verteller. Ook in Jane Eyre ontbreekt de stem van iemand die precies kan uitleggen hoe de vork in de steel zit. Maar Charlotte Brontë laat het verhaal vertellen door een oudere en wijzere Jane Eyre, die de gebeurtenissen in een context kan plaatsen.
Emily daarentegen laat het verhaal vertellen door personages zonder moreel gezag. De belangrijkste verteller is de meid Nelly Dean. Zij luistert en observeert, maar oordeelt nooit. Soms zou je haar zelfs ervan kunnen beschuldigen met opzet geen kans aan te grijpen om het onheil af te wenden. Nelly is wispelturig als een windhaan. Nu eens voelt ze sympathie voor Catherine, dan weer ergert ze zich blauw aan haar. Ook haar houding tegenover Heathcliff is onvoorspelbaar. De lezer moet zelf een oordeel vormen.

Emily overleed kort na de publicatie van Woeste Hoogten, waardoor de indruk kan ontstaan dat de lauwe receptie haar alle levenslust ontnam. Volgens Charlotte liet Emily de moed niet zakken, maar misschien stelde Charlotte de zaken rooskleuriger voor dan ze waren. We weten dat Emily weigerde naar Londen te reizen om Charlottes uitgever het fysieke bewijs te leveren dat Currer, Ellis en Acton Bell drie verschillende personen waren. Anne en Charlotte deden dat wel. Misschien voelde Emily zich al te verzwakt om de reis te ondernemen; misschien wilde ze niets met de literaire wereld te maken hebben.
In 1834 noteerde Emily in een dagboekfragment: ‘Anne en ik vragen ons af waar we in 1874 zullen zijn.’ En ze somde de leeftijden op die zij, haar broer en haar zussen in die verre toekomst zouden hebben bereikt. Voor geen van de vier kwam het ooit zover. Charlotte, die het langst leefde, werd net geen veertig. De Brontë-mythe wordt gevoed door het wrede noodlot en door het merkwaardige contrast tussen de passionele romans en het weinig spectaculaire leven van de schrijfsters. Alleen Charlotte zou trouwen. Ze was achtendertig jaar oud, werd meteen zwanger maar stierf voor de zwangerschap voldragen was.
De verbeelding van de meisjes werd gestimuleerd door de boeken in de bibliotheek van hun vader. Ze waren vooral dol op het werk van Lord Byron en Sir Walter Scott. En ze lazen de belangrijkste literaire tijdschriften van hun tijd.
Er is geopperd dat ook de levenswandel van hun broer Branwell een belangrijke inspiratiebron vormde. Branwell zou aanvankelijk portretschilder worden. Van zijn hand is trouwens het bekende portret van de drie zussen. Maar later ging hij als huisleraar aan de slag. Branwell werd hopeloos verliefd op de vrouw des huizes en begon een verhouding met haar. Hij werd door de bedrogen echtgenoot roemloos ontslagen. Eenmaal thuis zocht hij troost in alcohol en opium. Dikwijls ging hij als een razende tekeer. Heeft hij model gestaan voor Heathcliff?
Die vraag is niet van belang. Woeste Hoogten overstijgt elke anekdotiek. Het hart van de roman wordt gevormd door de liefdesgeschiedenis tussen Catherine en Heathcliff. Veel is onzeker in de roman maar over de kracht van hun liefde kan geen discussie bestaan. Zo sterk is die liefde dat Catherine, dwaze Catherine gelooft dat die zelfs haar verraad kan doorstaan. Helemaal ongelijk heeft ze niet, maar intussen betaalt ze een zware prijs. En niet alleen zij.
De tweede generatie pakt het rustiger aan. De jonge Catherine en Hareton laten zich niet door impulsieve emoties meeslepen. Zoals in nogal wat negentiende-eeuwse romans biedt opvoeding een oplossing: Hareton leert lezen en schrijven. Er komt een einde aan zijn uitsluiting. De plantjes uit Thrushcross Grange die in Woeste Hoogten worden geïmporteerd symboliseren de verzoening. Maar hoewel het pleidooi voor integratie ook vandaag relevant is, hebben deze twee geliefden nooit dezelfde verpletterende indruk op lezers gemaakt als de destructieve Catherine en Heathcliff.
Ik heb de scène waarin Catherine aan Nelly Dean haar liefde voor Heathcliff verklaart al dikwijls gelezen en telkens opnieuw staan me tranen in de ogen. Waarom had ze niet de moed om zijn lage afkomst te negeren? En de ramp is natuurlijk dat Heathcliff haar liefdesverklaring hoort. Nelly Dean weet het, maar ze grijpt niet in, zoals Nelly Dean nooit ingrijpt. Uiteindelijk blijkt de liefde van deze twee mensenkinderen sterker dan de dood. De hemel waarover in de kerk wordt gepreekt is niets voor hen. Hun hemel is de heide waar ze nog altijd samen zwerven. Voor eeuwig verbonden in dit onvergetelijke boek.