Leesfragment: Keizer van Rome

17 oktober verschijnt het nieuwe boek van Mary Beard, Keizer van Rome. Heersen over het Romeinse Rijk (Emperor of Rome: Ruling the Ancient Roman World), vertaald door Brenda Mudde en Maarten van der Werf. En 23 mei komt ze naar Amsterdam! Lees je in met een fragment en reserveer je boek!

In haar internationale bestseller SPQR vertelde Mary Beard over duizend jaar Rome in de oudheid. Romeinse keizers gaat over de mannen die het Romeinse Rijk regeerden, van Julius Caesar (vermoord in 44 v.Chr.) tot en met Alexandrus Severus (vermoord in 235 n.Chr.). Het is geen traditioneel chronologisch verhaal over de krankzinnige Caligula, de wrede Nero en de filosoof Marcus Aurelius. Beard stelt, zoals we van haar gewend zijn, alternatieve vragen en geeft onverwachte antwoorden.

Hoeveel macht hadden de keizer van Rome eigenlijk? Was het paleis werkelijk met bloed besmeurd? Beard volgt de keizer van Rome thuis, bij het wagenrennen, bij gladiatorenspelen, op reis, op weg naar de hemel. Ze introduceert zijn vrouw(en) en minnaressen, rivalen en slaven, tegenstanders en generaals. Zijn epigonen en paladijnen. Zijn raadslieden en soldaten – en de gewone man die hem op straat een smeekbede in de handen duwde.

• Lees een fragment uit Twaalf keizers
• Lees bij ons Roel Saleminks aanbeveling van Twelve Emperors en de eerste pagina's uit de oorspronkelijke inleiding, 'The emperor on the mall',
• Lees ook een fragment uit Beards Hoe wij kijken. Met gelovige ogen, 
• Lees besprekingen van 
  • SPQR,
  • Laughter in Ancient Rome,
  • Confronting the Classics
  • en De ontdekking van Arcadië (met John Henderson)

Welkom...

...in de wereld van de Romeinse keizers. Sommige van die keizers, zoals Caligula en Nero, roepen nog steeds de associatie op met uitspattingen, wreedheid en achteloos sadisme. Anderen, zoals de ‘filosoof-keizer’ Marcus Aurelius, de schrijver van de Overpeinzingen (of beter, Persoonlijke notities, zoals ik ze zal noemen), zijn nog altijd internationale bestsellerauteurs. Weer anderen zijn vrijwel onbekend, zelfs onder specialisten. Wie kent tegenwoordig Didius Julianus nog, van wie wordt aangenomen dat hij in 193 n.Chr., toen de keizerlijke garde het rijk bij opbod verkocht, heeft betaald voor een paar weken op de troon?
In Keizer van Rome gaan we in op de feiten en de verzinsels over de heersers van het Romeinse Rijk, en stellen we ons de vraag wat ze deden, waarom ze het deden en waarom er over hen zulke buitenissige en soms ook lugubere verhalen worden verteld. We gaan in op grote thema’s zoals macht, corruptie en samenzwering, maar kijken ook naar hun dagelijks leven. Wat aten ze, en waar? Met wie gingen ze naar bed? En hoe ging het op reis?
In dit boek spelen allerlei mensen een rol die geen keizer waren en daartoe ook geen ambities hadden, maar die het keizerlijke systeem wel faciliteerden: behoedzame aristocraten, slaafgemaakte koks, ijverige secretarissen, hofnarren en zelfs een arts die een jonge prins aan zijn amandelen behandelde. Ook verschijnen er nogal wat mensen ten tonele, mannen én vrouwen, die hun grote en kleine problemen aan de hoogste baas voorlegden, van misgelopen erfenissen tot de fatale gevolgen van een uit een raam vallende po.
Mijn hoofdpersonen zijn echter de kleine dertig Romeinse keizers (en hun echtgenotes) van Julius Caesar (vermoord in 44 v.Chr.) tot en met Alexander Severus (vermoord 235 n.Chr.). In spqr, mijn eerdere boek over de duizendjarige ontwikkeling van Rome, van de achtste eeuw voor Christus tot de derde eeuw na, kwamen de keizers slechts zijdelings ter sprake. Daar was een goede reden voor. Nadat de eerste keizer, Augustus, het systeem van keizerlijke alleenheerschappij in de eerste eeuw v.Chr. stevig had gevestigd, vonden er tweehonderdvijftig jaar lang geen grote veranderingen meer plaats: het Romeinse Rijk werd nauwelijks meer uitgebreid, het werd op min of meer dezelfde wijze bestuurd en het politieke leven in Rome verliep volgens min of meer hetzelfde patroon. In dit boek wil ik de schijnwerpers echter wel weer op de keizers richten. Ik behandel hun leven en loopbaan niet een voor een, en keizers als Didius Julianus komen ook bij mij alleen in het voorbijgaan aan de orde. Wat ik in elk geval niet van de lezer verwacht, is dat die alle afzonderlijke keizers onthoudt. Dat doet niemand, en daarom is op p. 7-10 een handig overzicht opgenomen. Wat ik wel wil doen, is nagaan wat het feitelijk betekende om een Romeinse keizer te zijn. Ik stel daarbij een paar elementaire vragen: Hoe bestuurden ze het enorme gebied dat, althans in naam, onder hun gezag stond? Hoe gingen hun onderdanen met hen om? En kunnen we ooit navoelen hoe het geweest moet zijn om op hun troon te zitten?
Er komen in Keizer van Rome minder psychopaten voor dan je op grond van de vele films over het Romeinse keizerrijk misschien zou verwachten. Daarmee wil ik niet ontkennen dat de Romeinse wereld een voor ons bijna onvoorstelbaar wrede wereld was, waar mensen op grote schaal voortijdig stierven. Los van de honderdduizenden onschuldige slachtoffers van epidemieën, nodeloze oorlogen of instortende sportstadions, was moord de ultieme manier om conflicten op te lossen, en niet alleen politieke conflicten. In Rome kleefde in de ‘wandelgangen van de macht’, maar ook in heel veel steegjes en sloppen, continu bloed aan de muren. Het Romeinse Rijk had echter nooit kunnen voortbestaan als het door een stel gestoorde despoten zou zijn bestierd. Wat mij vooral interesseert is hoe die verhalen over waanzin zijn ontstaan en hoe het keizerrijk werkelijk werd bestuurd. Maar ook wil ik de angst doorgronden die onder de Romeinen heerste, niet omdat het bewind van de keizers zo bloedig was (ze verwachtten niet anders), maar omdat met dat bewind een vreemde, verontrustende dystopie was ontstaan, gebouwd op misleiding en bedrog.
Die dystopische angst komt het best tot uitdrukking in het bewind van de af en toe weer gereanimeerde, maar meestal halfvergeten Elagabalus. Met hem beginnen we dit boek.

Mary Beard, Cambridge, december 2022

Proloog
Eten met Elagabalus

Een gevaarlijke gastheer

Elagabalus was een Syrische tiener, die keizer was van 218 totdat hij in 222 werd vermoord. Hij stond bekend als een extravagante, inventieve en soms sadistische gastheer. De klassieke auteurs vertellen ons over zijn zeer geraffineerde menu’s. Bij sommige gelegenheden waren alle gerechten in één kleur, zoals groen of blauw, bij andere werden delicatessen geserveerd die zelfs naar elitaire Romeinse maatstaven exotisch – of walgelijk – waren (zoals kamelenhielen of flamingohersenen; zijn honden zette hij foie gras voor). Soms liet hij zijn gemene dan wel kinderlijke humor de vrije loop en nodigde hij gasten uit volgens een bepaald thema: groepen van acht mannen die kaal waren, een breuk hadden of maar één oog, of acht heel dikke kerels, die vervolgens werden uitgelachen omdat ze niet samen op een aanligbed pasten.
Andere practical jokes van de kind-keizer waren scheetkussens (de eerstbekende in de westerse cultuur), die langzaam leegliepen onder de gasten, zodat ze uiteindelijk op de grond zaten; nep-eten, van was of glas, dat aan de minst belangrijke dinergasten werd geserveerd, die vervolgens de hele avond met rammelende maag moesten toezien hoe hun superieuren zich tegoed deden; en tamme leeuwen, luipaarden en beren die werden vrijgelaten bij de feestgangers die hun roes van de vorige avond lagen uit te slapen, zodat die soms niet door beten, maar puur van schrik het leven lieten. Even dodelijk was de gelegenheid die de negentiende- eeuwse schilder Lourens Alma Tadema inspireerde, waarbij Elagabalus zijn medefeestvierders met zo veel bloemblaadjes liet overdekken, dat ze werden gesmoord en stikten (pl. 1).

1. Marmeren buste van Elagabalus. De jonge keizer, nog maar een tiener, wordt afgebeeld met lange bakkebaarden en een beginnend snorretje; hij ziet er bepaald niet uit als het monster dat er in de literatuur over zijn bewind van hem wordt gemaakt.

De keizer was een dubieuze gastheer, maar dat was niet zijn enige fout. Hij was naar het schijnt zo extravagant dat hij nooit twee keer hetzelfde paar schoenen droeg. (Waar hebben we dat eerder gehoord? Imelda Marcos, de voormalige ‘first lady’ van de Filipijnen, had naar verluidt meer dan drieduizend paar schoenen in de kast staan). En met even perverse als peperdure bravoure liet hij zijn tuinen ’s zomers bedekken met sneeuw en ijs uit de bergen en at hij alleen vis als hij vele kilometers van zee verwijderd was. Ook zou hij de religieuze gebruiken hebben geschonden door te trouwen met een Vestaalse Maagd, een hoge Romeinse priesteres die een kuisheidsgelofte had afgelegd, op overtreding waarvan de doodstraf stond. Bovendien zou hij een kortstondige revolutie hebben ontketend door de Romeinse oppergod Jupiter te vervangen door ‘Elagabal’, de god van zijn geboortestad Emesa, het huidige Homs in Syrië en de oorsprong van de naam waaronder deze keizer nu bekend is (en die een stuk lekkerder bekt dan ‘Marcus Aurelius Antoninus’, zoals een versie van zijn officiële titel luidde). De traditionele seksuele en gendernormen liet hij evenmin ongemoeid. Er bestaan verschillende verhalen over zijn travestie, zijn make-up en zelfs een poging tot een geslachtsoperatie. Cassius Dio, een tijdgenoot en auteur van een enorme, tachtigdelige geschiedenis van Rome vanaf de stichting tot de derde eeuw, beweerde dat de keizer ‘artsen opdracht gaf hem vrouwelijke geslachtsdelen te geven door middel van een snede’. In onze tijd wordt hij wel beschouwd als transgender-pionier, die de rigide binaire stereotypen tartte. De meeste Romeinen zullen hebben gedacht dat hij hun wereld op zijn kop zette.
De antieke bronnen over zijn bewind bevatten paginalange opsommingen van zijn onbegrijpelijke buitenissigheden, ontregelende subversie en afgrijselijke wreedheid, met boven aan de lijst soms zelfs kinderoffers. Zulke verhalen zijn een van de onderwerpen van Keizer van Rome. Waar komen ze vandaan? Hoe bekend waren ze bij de gewone mensen in het rijk? Wie mopperde er over Elagabalus’ feesten en waarom? En wat komen we uit die verhalen, ongeacht hun waarheidsgehalte, te weten over de Romeinse keizers en over de Romeinen in het algemeen?

Copyright © Mary Beard Publications, 2023
Copyright vertaling © Brenda Mudde en Maarten van der Werf / Athenaeum—Polak & Van Gennep, Weteringschans 259, 1017 XJ Amsterdam