Leesfragment: Alles gaat op vroeger terug. Ischa Meijer (1943-1995)

30 oktober 2023 , door Annet Mooij

| |

1 november verschijnt de eerste echte biografie van Ischa Meijer, door Annet Mooij: Alles gaat op vroeger terug. Ischa Meijer (1943-1995). Lees nu een fragment en reserveer je boek.

Ischa Meijer was een fenomeen. Beroemd, berucht, geducht en onweerstaanbaar geestig. In het leven van vele vrienden en talloze vriendinnen liet hij een onuitwisbare indruk achter. In zijn duizelingwekkend veelzijdige loopbaan stonden twee grote liefdes centraal: de journalistiek en het theater. Als interviewer met een diepgaande interesse in mensen en een feilloos oog voor hun zwakke plekken en blinde vlekken stuwde hij het genre van het persoonlijk vraaggesprek tot grote hoogte op.

In Alles gaat op vroeger terug beschrijft en doorgrondt Annet Mooij op grond van een groot aantal bronnen Ischa Meijers even creatieve als destructieve leven, dat werd getekend door zijn dramatische gezinsgeschiedenis. Als baby overleefde hij samen met zijn ouders de verschrikkingen van Bergen-Belsen, waarna hij opgroeide in een getraumatiseerd joods gezin. De onvermijdelijke breuk met zijn ouders bleef in hem schrijnen als een open wond en werd de bron van zijn enorme scheppingsdrang. In deze fraai geschreven en meeslepende biografie wordt het complexe mozaïek dat Ischa Meijer was voor het eerst volledig gelegd.

Alles gaat op vroeger terug is de derde biografie van de hand van Annet Mooij. Haar eersteling Branie (2014), over de feministe, concertzangeres en actrice Mina Kruseman, stond op de shortlist van de Biografieprijs 2014. In 2018 verscheen haar biografie van Gisèle van Waterschoot van der Gracht, het veelgeprezen De eeuw van Gisèle. Het boek werd genomineerd voor de Brusseprijs en de BookSpot Literatuurprijs (non-fictie) en stond op de shortlist van de Opzij Literatuurprijs, de Geschiedenisprijs en de Biografieprijs.

Inleiding

Maar eerst even een anekdote. In 1993 trok de journalist, schrijver en performer Ischa Meijer zich samen met zijn combo de Izzies een paar dagen terug in een studio in Weesp voor de opname van de cd Aimez-vous Ischa?. Begeleid door de band zong hij daarop zijn favoriete Franse chansons. Op een goed moment waren de vier muzikanten bezig met het nummer ‘La Bicyclette’. Bassist Gert-Jan Blom was er nog niet helemaal tevreden over, vertelt hij:

Onze drummer sloeg dat naar mijn smaak te popachtig, waardoor het niet lekker rolde, dus ik vroeg: zou je het met kwastjes kunnen spelen, dat is meer fietsachtig. Wij gingen dat proberen, maar de drummer liep er helemaal op vast. Ischa stond boven in de controlekamer voor het raam te kijken hoe wij stonden te bekvechten. Toen wij elkaar echt niets meer te zeggen hadden, ging de deur van de studio open en kwam Ischa binnen. Hij liep regelrecht naar de drummer toe, echt tot vlak voor zijn gezicht, en zei: ‘Je bent gewoon een gehaktballetje in de bouillon van je eigen neurose.’ Toen liep hij weer weg.
Daarmee was het opgelost. Wij schoten allemaal in de lach en konden weer door. Dat vond ik best een geniaal moment. De sfeer kan snel verzieken in de studio, als iemand wat verkeerds zegt, een bepaalde toon aanslaat, dan is de vibe weg. Dat is wat daar gebeurde. Ischa staat daar een kwartier naar te kijken en te luisteren, en komt dan díe zin brengen. Die hele wolk van gif die er boven die vier mannen hing, was in één keer weg. Dat wist hij, dat soort dingen, dat maakte op mij veel indruk.

Ischa Meijer (1943-1995) was iemand die op veel mensen veel indruk maakte, een onverbeterlijke aandachttrekker, samengesteld uit een bijzondere mix van lef en angst, kwetsbaarheid en arrogantie, ambitie en onzekerheid, egocentrisme en gulheid, wreedheid en aanhankelijkheid, trouw en trouweloosheid, en nog zowat tegenstrijdigheden meer. Een ongrijpbare figuur met een verbijsterende productiviteit op de twee terreinen waar zijn liefde naar uitging, de journalistiek en het theater. Hij groeide uit tot een van Nederlands meest gevierde en gevreesde interviewers, in kranten en weekbladen, op de radio en ten slotte op de televisie. Ver voordat dat gemeengoed werd, maakte hij zijn eigen leven en zijn eigen ervaringen tot onderwerp van zijn boeken. Hij schreef gedichten, columns, liedjes en toneelstukken, hij zong, acteerde en was de hoofdpersoon in zijn eigen solovoorstellingen en theatershows.
Met zijn scherpe blik en psychologische intuïtie wist hij mensen te verbluffen en in het nauw te drijven, waarbij de effectiviteit vergroot werd door de onorthodoxe, anarchistische wijze waarop hij er gebruik van maakte, getuige ook Bloms anekdote. Ischa Meijer hield ervan mensen te analyseren, hun drijfveren en gedrag te ontleden en tot hun essentie te herleiden. Het was een eigenschap die hem goed van pas kwam als interviewer, de rol die hem uiteindelijk het beste lag en waarin hij het patent had op een specifiek soort vragen. ‘Dus die oorlog speelde een grote rol, uw hele leven al?’ ‘Wat was uw moeder voor iemand?’ ‘In uw vader diende zich uw hele toekomst eigenlijk al aan?’ En vaak, heel vaak: ‘Moest u iets goedmaken?’
Het zijn vragen die op het verleden zijn gericht, overeenkomstig zijn eigen levenshouding. Ischa Meijer was een naar achteren levend mens, gepreoccupeerd met dat wat voorbij was. Stukgelopen verhoudingen, beëindigde vriendschappen, vorige vakanties, maar bovenal: zijn eigen joodse afkomst en geschiedenis. ‘Ik heb me nog nooit zó gerealiseerd dat ik in wezen een “vergelijker” ben: alles gaat op vroeger terug, hoe dichtbij dat verleden ook moge zijn,’ schreef hij in 1975 vanuit Frankrijk aan zijn toenmalige vriendin. ‘En met het leven dat voorbij is, komen gevoelens van spijt en heimwee, niet ingeloste verwachtingen vooral, naar boven. Aan het heden kom ik zelden toe
Ischa’s vroeger was een zwaar pakket. Als baby overleefde hij samen met zijn ouders Westerbork en de verschrikkingen van Bergen-Belsen. In april 1945 kwamen zij terecht in de beruchte ‘dodentrein’ die uiteindelijk in Tröbitz door de Russen werd bevrijd. Het gezin Meijer, waarin na de oorlog nog twee kinderen werden geboren, werd door deze ervaringen getekend en toont hoezeer de Jodenvervolging doorwerkte tot ver na de vernietiging zelf. Tussen Jaap en Lies Meijer-Voet en hun drie kinderen liep het dramatisch mis. De breuk met zijn ouders bleef in Ischa’s verdere leven een niet-geheelde wond.
Als spraakmakend auteur en theatermaker kaartte hij de destructieve dynamiek in naoorlogse joodse gezinnen publiekelijk aan. Hij was niet de eerste die de aandacht hierop vestigde, wel de eerste die er een groot publiek mee wist te bereiken. Zijn optreden was pijnlijk voor de generatiegenoten van zijn ouders, de joodse overlevenden die hadden getracht na de oorlog de draad ‘gewoon’ weer op te pakken en veelal vasthielden aan de illusie dat zij hun kinderen niet opzadelden met hun eigen oorlogservaringen zolang zij erover zwegen. Voor veel van die kinderen werkte Ischa’s brute verstoring van deze illusie juist bevrijdend. Het maakte hem tot een representant van de naoorlogse joodse generatie. In die rol was hij spiegel en vergrootglas in één.
Ischa zette zich af tegen zijn milieu, ontworstelde zich eraan en rekende er hardhandig mee af. Maar het verdriet van zijn ouders, de woede jegens hen en zijn liefdevolle herinneringen aan hen lieten hem niet los. Hij kon zich niet met zijn verleden verzoenen en evenmin kon hij het van zich afschudden. Zijn manier om ervan verlost te worden, was door het op te zoeken, telkens weer.