Leesfragment: God op aarde. Keizer Domitianus

Bij de Athenaeum Boekhandels: het boek bij de gelijknamige RMO-tentoonstelling (tot en met 22 mei) God op aarde. Keizer Domitianus, door Nathalie de Haan en Eric M. Moormann. Duim met ons dat het Rijksmuseum voor Oudheden snel weer open mag, en lees een fragment.

Vijftien jaar was Domitianus als keizer van Rome aan de macht (81-96). Na de onverwachte dood van zijn oudere broer Titus, die slechts twee jaar regeerde, was hij de logische troonopvolger. Domitianus zette op veel punten het beleid van zijn populaire vader Vespasianus (keizer tussen 69-79) en Titus (79-81) voort. Met succes: er heersten vrede, rust en stabiliteit op de meeste plaatsen in het Rijk. De handel en bedrijvigheid floreerden, ook al plukte niet iedereen daarvan de vruchten. Intussen onderging Rome tijdens Domitianus’ bewind een ware metamorfose: geen enkele keizer bouwde zoveel als Domitianus. Veel daarvan is nog steeds zichtbaar in het centrum van het huidige Rome.

Toch is de opdrachtgever, Domitianus, voor de meeste mensen een onbekende. Direct na zijn dood werd deze keizer in de ban gedaan door de elite die hem intens haatte. Zelfs de herinnering aan hem moest zoveel mogelijk verdwijnen. Romeinse schrijvers schetsten direct na zijn dood een inktzwart portret van de man en zijn daden en dat bleef niet zonder gevolgen: Domitianus is als een van de slechtste keizers ooit de geschiedenisboeken ingaan. Mateloos, wispelturig wreed, een ware despoot die zelfs zover ging dat hij als ‘heer en god’ aangesproken moest worden.

In dit boek ontrafelen de auteurs het hoe en waarom van Domitianus’ slechte reputatie. Waar ging het fout? Hoe is deze negatieve beeldvorming te verklaren voor een keizer die in beleid niet erg afweek van zijn voorgangers? Een keizer bovendien die op grote schaal ‘bouwde voor het volk’? En ook: hoe zag het leven er tijdens zijn heerschappij uit, in Rome en elders in het Rijk?

Inleiding
Keizer Domitianus: verguisd en uit het collectieve verleden verdwenen

Op 18 september 96 n.Chr. kwam er een gewelddadig einde aan het leven van Domitianus, de elfde keizer van het Romeinse Rijk. Alom gevreesd en gehaat als hij was, viel hij ten prooi aan een samenzwering van vrienden en vertrouwelingen. Zelfs zijn eigen vrouw zou bij de aanslag betrokken zijn geweest. Domitianus had vijftien jaar geregeerd en veel tot stand gebracht. Maar hij had ook de haat van veel burgers op zich geladen. Hij kreeg een uiterst slechte naam in de schriftelijke bronnen uit de oudheid. En latere historici hebben dit negatieve beeld niet of nauwelijks bijgesteld. Wat de directe aanleiding was voor de moord is onduidelijk. Want wat Domitianus allemaal precies verkeerd gedaan heeft (of zou hebben gedaan) onttrekt zich grotendeels aan onze waarneming. En het is een raadsel waarom deze keizer zelfs in Rome vrijwel compleet is vergeten, terwijl hij aan de basis stond van grandioze bouwwerken.

Het Romeinse Rijk rond 155 n.Chr., met aanduiding van de provincies (kaart Marinus Polak)

De tentoonstelling God op aarde. Keizer Domitianus in het Rijksmuseum van Oudheden en ook dit boek geven een beeld van Domitianus in de context van de eerste eeuw van onze jaartelling. Een wat bredere blik op zijn omgeving helpt daarbij en biedt ruimte om weg te komen van de zwart-witschema’s van goede en foute keizers. Wat vonden de inwoners van Rome en de mensen elders in het immense Romeinse Rijk van de gebeurtenissen en ontwikkelingen aan het keizerlijke hof en in de Senaat? Waarom was het voor de senatoren belangrijk wie er als keizer aan de macht was en hoe hun werkverhouding vorm kreeg? Bestond er voor de grote massa een gunstige regel- en wetgeving? Wat was de rol van militairen in de staat? Steunden zij de keizer of diens eventuele tegenstanders? Wat weten we over de effecten van oorlogen en militaire operaties, niet alleen aan de grenzen van het Romeinse Rijk, maar ook in Rome zelf ? Hoe zag dat dagelijkse leven tijdens de heerschappij van Domitianus eruit? Weten we iets van de zorgen, angsten, maar ook plezierige momenten van de inwoners van een van de grootste steden ter wereld in die tijd? En ook: hoe kon deze keizer zo lang aan de macht blijven? Want hij is toch na zijn dood steevast afgeschilderd als een bloeddorstige despoot en een monster zonder enig moreel besef ? Met harde hand, of ook met ‘soft power’ (het zoeken naar overeenstemming en het met sturende overtuigingskracht vormgeven van beleid)? Had hij strategieën om de macht van de dynastie te waarborgen, waarbij ook andere familieleden een rol speelden? En met betrekking tot Rome: wat betekende de enorme bouwwoede voor de bewoners van de toen al achthonderd jaar oude stad?

Verschillende soorten bronnen

De makers van de tentoonstelling en de auteurs van dit boek maken gebruik van informatie uit antieke schriftelijke bronnen, historisch onderzoek en archeologisch materiaal. Soms gebruiken we Latijnse vaktermen, maar deze krijgen steeds een verklaring. We combineren verschillende soorten bronnen en niet alleen literaire teksten. Want teksten zijn over het algemeen duidelijk vooringenomen. Daardoor proberen we een gelaagd beeld te schetsen van een complexe man en zijn tijd. Een man die onverwacht aan de macht kwam en zich moest meten met zijn voorgangers. Bovendien moest Domitianus alle verwachtingen zien waar te maken die het keizerschap met zich meebracht. Daarin is hij bepaald niet geslaagd . daarvan getuigt zijn inktzwarte reputatie. Het hoe en waarom daarvan gaat echter veel verder dan het vertellen van smeuige anekdotes of het klakkeloos herhalen van sterk gekleurde sensationele verhalen. We proberen een nuance aan te brengen. Niet om zaken goed te praten. Maar omdat het doorgronden van de mechanismen van machtsuitoefening en machtsmisbruik, van succes en falen, van effectieve communicatie of een gebrek daaraan, van belang is voor ons begrip van heden en verleden. Ook wanneer dat verleden inmiddels twintig eeuwen terug ligt.

Buste van Domitianus. Op zijn linkerschouder zit een uil von Athena als teken van zijn verbondenheid met deze godin © Ohio, Toledo Museum of Art.

De literaire bronnen en hun auteurs

Voor de kennis over Domitianus en zijn tijd beschikken we over veel schriftelijk bronnenmateriaal. Dat is meestal in het Latijn, maar soms ook in het Grieks. Dat waren in de Romeinse keizertijd de meest internationale talen in het Middellandse Zeegebied. De schrijvers waren meestal lid van de elite of probeerden zich daarbij aan te sluiten. Hun lezers behoorden zonder twijfel tot de hogere kringen. Veel van deze schrijvers waren ooggetuigen van de gebeurtenissen in de late eerste eeuw. De belangrijkste auteurs stellen we hier kort voor, enkele andere schrijvers worden in de loop van het boek geintroduceerd.
Publius Cornelius Tacitus (ca. 56.117) maakte carriere onder de Flavische keizers (Vespasianus, Titus en Domitianus) en was lid van de Senaat. Hij en veel collega’s verlangden terug naar de oude Republiek van de tijd voor Augustus. In zijn Annalen (Jaarboeken) heeft Tacitus de geschiedenis van de keizers Tiberius, Caligula, Claudius en Nero beschreven. Deze keizers oogstten nauwelijks lof. In het vervolg daarop, de Historiën, is het oordeel van Tacitus over Domitianus’ vader en broer Vespasianus en Titus iets milder. Maar Domitianus zelf komt er zeer slecht vanaf.
Gaius Suetonius Tranquillus (ca. 69.126) behoorde tot de stand van de equites (ridders), de sociale groep net onder de senatoren. Hij schreef vitae (levensbeschrijvingen) van de twaalf heersers die Rome hadden geregeerd vanaf Caesar. Domitianus was de laatste in zijn reeks. Suetonius werkte waarschijnlijk in de kanselarij van Trajanus (keizer van 98.117), waar hij toegang had tot de keizerlijke archieven. Zijn biografieen hebben een vaste opbouw: afkomst en familie, levensloop, belangrijke daden, beoordeling. Suetonius’ werk is vanaf de renaissance beeldbepalend geweest in de oordeelsvorming over de eerste twaalf keizers.

Armbanden met beeltenissen van de twaalf keizers aan wie Suetonius zijn invloedrijke biografieën heeft gewijd © New York, Metropolitan Museum of Art.

De Griekstalige senator Cassius Dio (155.235, in 180 in Rome komen wonen) interpreteert Domitianus en zijn daden uitsluitend in negatieve zin in zijn omvangrijke, maar slechts gedeeltelijk overgeleverde Historiën. Hij volgt 130 jaar na dato de negatieve toonzetting van veel van zijn voorgangers.
De dichters Publius Papinius Statius (ca. 45.96) en Marcus Valerius Martialis (40.104) verkeerden aan het hof van Domitianus en probeerden bij de keizer in het gevlei te komen. Statius schreef mythologische dichtwerken over de Thebaanse Oorlog (Thebais) en over Achilles (Achilleis). 32 gedichten van Statius zijn gewijd aan Domitianus’ daden als veldheer, zijn optredens en monumenten in Rome, banketten aan het hof en andere ‘alledaagse’ onderwerpen. Deze Silvae (letterlijk ‘bossen’, Bosgedichten) behoren tot het genre van gedichten over persoonlijke ervaringen van de dichter zelf en verschaffen ons daarom een levendig beeld van zijn tijd. Martialis kwam uit Spanje en keek vanaf zijn komst naar Rome in 64 met verwondering naar alles wat in deze grote stad gaande was. Zijn talrijke korte gedichten, Epigrammata, hebben net als de Bosgedichten van Statius alledaagse onderwerpen en zijn vaak scherp van toon. Hij neemt hoogstaande personen op de hak om hun seksuele of liederlijke uitspattingen, maar vleit de keizer om zijn grootse daden. Boek 8 van de epigrammen draagt hij zelfs op aan Domitianus. Maar na de dood van de keizer draait Martialis om als een blad aan een boom. Omdat zijn werk desondanks door de nieuwe machthebbers niet wordt gewaardeerd keert hij naar Spanje terug.

Vernieuwing en traditie

Dit boek en de tentoonstelling zijn tot stand gekomen in het kader van een groot onderzoeksproject: Anchoring Innovation. Het project wordt uitgevoerd door classici, oudhistorici en archeologen van zes Nederlandse universiteiten. Het leidende thema ervan zijn vernieuwingen in de Griekse en Romeinse samenlevingen op uiteenlopende terreinen, zoals literatuur, taalkunde, historische processen, architectuur en kunst. De wetenschappelijke traditie gaat er veelal van uit dat alles in de oudheid vrij traag ging en dat de antieke wereld niet veel innovaties kende. Maar deze onderzoekers menen juist dat er sprake is van een sterke dynamiek, en besteden aandacht aan soms opzienbarende vernieuwingen. Tegelijkertijd staan deze vernieuwingen nooit op zich, maar zijn zij stevig verankerd in de bestaande situatie.
Domitianus’ bewind is een goed voorbeeld van hoe een machthebber probeert veranderingen te verankeren in het verleden, om de kans van slagen in het heden te verhogen. Net als zijn vader Vespasianus en zijn broer Titus, die voor hem heersten, gebruikte Domitianus de eerste Romeinse keizer Augustus als lichtend voorbeeld. Na de puinhopen van Nero en de drie kort regerende keizers Galba, Otho en Vitellius, probeerden de Flaviërs vrede te bewerkstelligen in het rijk zelf en aan de grenzen, en schiepen orde op zaken. De oude staatsinstituties en gebruiken werden in ere hersteld. En gebouwen uit de oude tijden werden gerestaureerd of heropgebouwd. Daarbij werden oude bouwvormen opnieuw gebruikt en belangrijke monumenten met bijzondere zorg omringd. Tegelijkertijd keek Domitianus naar de zo verguisde Nero vanwege diens interesse in Griekse cultuur, het instellen van Griekse spelen en de bouw en inrichting van de keizerlijke residentie - voor hem persoonlijk - op de Palatijn (een van de zeven heuvels van Rome). Voor Domitianus’ postume reputatie zijn uiteindelijk juist deze ‘Neroonse’ elementen zwaarwegender gebleken dan de aansluiting die hij had gezocht bij Augustus. Vespasianus en Titus hadden dat eerder ook al gedaan, maar met duidelijk meer succes. De associaties van Domitianus met Nero ondergroeven echter het fundament van de Flavische heerschappij, die in 96 met de moord op Domitianus na 27 jaar definitief ten einde kwam.

© 2021 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden en de individuele auteurs