Leesfragment: De Adriatische Zee

23 maart 2022 , door Robert D. Kaplan

| |

24 maart verschijnt het nieuwe boek van Robert D. Kaplan: De Adriatische Zee. Een geopolitieke reis door Zuidoost-Europa (Adriatic), vertaald door Conny Sykora. Wij publiceren voor!

Geopolitiek expert Robert Kaplan over het verleden, heden en de toekomst van Zuidoost-Europa.

'Een innemende, persoonlijke reis door het Adriatisch gebied.' Peter Frankopan, auteur van De zijderoutes

Al eeuwenlang vormen de landen rond de Adriatische Zee een knooppunt van culturen, talen, ideeën en handel. Om het belang van deze regio voor de rest van Europa te kunnen doorgronden reist Robert D. Kaplan af naar Italië, Slovenië, Kroatië, Montenegro, Albanië en Griekenland. Waar dit gebied in de media veelal onderbelicht blijft, toont Kaplan dat het juist het middelpunt is van veel van de grootste uitdagingen van onze tijd, waaronder de opkomst van het populisme, de vluchtelingencrisis en de strijd om fossiele brandstoffen.

Op basis van dertig jaar verslaggeving over de landen langs de Adriatische kust onderzoekt Kaplan de veranderingen die de regio in de recente geschiedenis heeft doorgemaakt. Door zijn historische visie te combineren met een analyse van de culturele en geopolitieke situatie onthult hij het belang van het gebied voor de rest van Europa en ontdekt hij dat juist hier de grenzen tussen Oost en West lijken te vervagen. Daarmee schetst hij niet alleen de terugkeer van Zuidoost-Europa als internationaal handelscentrum, maar biedt hij ook een indringende kijk op de toekomst van Europa en zijn betrekkingen met China en Rusland.

Robert D. Kaplan schreef meer dan twintig boeken over buitenlandse politiek en reizen, waaronder Moesson en Balkanschimmen, waarvan wereldwijd vertalingen zijn verschenen. Hij is voorzitter van de afdeling Geopolitiek bij het Foreign Policy Research Institute en Senior Advisor bij Eurasia Group. Hij werd twee keer opgenomen in de Top 100 Global Thinkers van Foreign Policy.

N.B. Lees op Athenaeum.nl ook een fragment uit Het Aziatische kruitvat, en besprekingen van De terugkeer van de wereld van Marco Polo (door Isadora Dullaert), De Verovering van de Rockies (door Tim de Wit), Moesson (door Misha Velthuis) en De wraak van de geografie (door Robbert Helder).

Voorwoord
De wereld in het klein

Reizen is in wezen een geestelijk avontuur, omdat de meest intense vorm van reizen een reis naar het eigen innerlijk is. Daarom leidt reizen in het nuttigste geval tot een lange lijst van boektitels. Want de fascinerendste landschappen nodigen uit tot onderzoek naar hun geschiedenis en materiële cultuur, zodat het resultaat van een reis is dat de boeken in iemands bibliotheek zich opstapelen: alles van poëzie tot geschiedenis tot filosofie tot geopolitiek en de erfenis van koninkrijken en beschavingen. Want dat alles (en nog veel meer) vloeit in elkaar over. Omdat een dergelijke bibliografie een allegaartje is, is hij het tegendeel van wetenschappelijke specialisatie, terwijl de grootste specialisten juist uitgaan van een smalle basis om een universum te ontdekken. Het zijn de boeken van die specialisten die mij tot gids dienen: ze spelen in deze reis een even grote rol als de landschappen die ik tegenkom. Want het zijn net zo goed de boeken die je hebt gelezen als de mensen die je hebt ontmoet, die je autobiografie vormen.
Omdat reizen ook een geestelijke activiteit is, is de reikwijdte ervan onbeperkt, omvat het alle vormen van introspectie en heeft het te maken met de grote debatten en problemen van onze tijd. De glossy reisbladen, die maar al te vaak pure fantasie verkopen – met paginagrote foto’s van oogverblindende modellen tegen de achtergrond van adembenemende landschappen in de derde wereld – stralen vooral een intense verveling uit. Dat heeft niets te maken met reizen.
Reizen is een psychoanalyse die begint op een specifiek ogenblik in tijd en ruimte. En alles van dat moment is zowel uniek als heilig – alles. Zoals Borges schrijft: ‘De maan in Bengalen is niet dezelfde als de maan in Jemen.’ Omdat we heel bewust kijken naar een maan en een hemel die niet precies dezelfde maan en dezelfde hemel zijn als overal elders op ieder ander moment, is reizen een verhevigde vorm van bewustzijn en daardoor een bevestiging van het individuele bestaan: dat we een identiteit bezitten die uitstijgt boven die welke de wereld, onze familie en onze vrienden ons hebben gegeven. En omdat niemand het recht heeft ons te kennen zoals we onszelf kennen, moeten we proberen meer te worden dan wat we zijn door ons bloot te stellen aan verschillende landen en hun geschiedenis en architectuur.
En dat moeten we alleen doen! Er moet niemand tussen ons en een verre kust komen staan: zelfs geen geliefde. Originaliteit komt voort uit eenzaamheid: wanneer we in onbekend gebied onze gedachten de vrije teugel geven. Een halve eeuw geleden ging ik aan boord van een ferryboot die van Pescara naar Split voer, om zo te voelen dat ik leefde. Om die reden ben ik nu in de winter in een kerk in Rimini. Hoe eenzamer de omgeving, hoe onaangenamer het weer, hoe groter de kans op schoonheid, zeg ik tegen mezelf. Grote poëzie is niet hoogdravend; ze is streng en sober.
Het op zoek gaan naar het vreemde en onbekende leidt natuurlijk niet automatisch tot wijsheid. Verschillen zien tussen volkeren en culturen is niet hetzelfde als sommige daarvan ‘exotisch’ vinden, zoals dat heet, een woord dat verbannen zou moeten worden uit ons vocabulaire. Exotisme is ontstaan als een ontsnapping uit de massasamenleving, waar het dagelijks leven een en al banaliteit en verveling is. Maar naarmate industrialisatie en post-industrialisatie overal ter wereld doorsijpelen, moeten verschillen tussen plekken en mensen vanuit een verworven vertrouwdheid worden ontrafeld, niet vanuit onbekendheid. Het geheim van reizen bestaat uit de onthulling van de lagen van onze identiteit terwijl we zulke kennis absorberen. Reizen moet ertoe leiden dat we aan onszelf gaan twijfelen. En ik zit vol twijfels. Hoe meer ik in bepaalde kringen word geprezen, hoe meer ik mijn tekortkomingen zie. Met de twijfel komen schuldgevoel en zelfverwijt. Nu ik oud ben realiseer ik me dat de verschillen tussen de groepen en de volken waarover ik ooit heb geschreven – op specifieke plekken, op specifieke momenten – voor mijn ogen veranderen en verdampen naarmate de mensheid streeft naar een synthese. Maar dat heb ik allemaal al reizende ontdekt: tijdens deze reis die voortkwam uit het verlangen naar eenzaamheid en introspectie, maar die naarmate ik meer kilometers aflegde en mij in politiek kwetsbaarder gebied begaf – geleidelijk aan – uitdraaide op een reportage; waarbij ik ten slotte sprak met allerlei Sloveense en Kroatische denkers en Montenegrijnse en Albanese leiders. Op een bepaald geografisch punt waar Italië vermengd raakt met de Slavische wereld, verbrak ik mijn gelofte van stilte omdat ik ontdekte dat mijn vragen over Europa aan het eind van de moderne tijd teruggrepen op het belang van de vroegmoderne periode (de periode tussen de Renaissance en de Industriële Revolutie) voor onze eigen tijd, waarin identiteiten opnieuw fluïde en meervoudig zijn geworden. Deze vragen waren te dringend om alleen aan boeken en mijn particuliere gedachten over te laten. De landen rond de Adriatische Zee vormden een voor de hand liggend gebied om naar antwoorden te zoeken: hoewel journalisten en professionele strategen de Adriatische Zee negeren definieert zij Midden- en Oost-Europa niet minder dan de Baltische Zee en de Zwarte Zee.
En hoe verder ik reisde, hoe meer het volgende duidelijk werd: De dichotomie tussen West en Oost, die aan deze kusten altijd al fragiel was, altijd met elkaar verweven, wordt steeds minder duidelijk; er is eerder sprake van een ‘harmonie’ dan van een ‘conflict’. Katholicisme en orthodoxie, orthodoxie en islam, het West- Romeinse rijk en het Oost-Romeinse rijk, het mediterrane gebied en de Balkan, ze bereiken een inspirerende versmelting in het Adriatische gebied. Heel Europa wordt hier druppelsgewijs gedistilleerd, in een behapbare en daardoor begrijpelijke geografie. Het is de wereld in het klein. De subtiele cultuurverschillen van het Adriatische gebied omvatten nu eigenlijk de hele wereld. Het tijdperk van populisme dat de media laten zien is louter een secundair verschijnsel: een zwanenzang voor het tijdperk van het nationalisme. Het gebied rond de Adriatische Zee vormt daardoor een klaagzang voor een categorie van verschillen die ik een groot deel van mijn leven heb geobserveerd. Het enige wat ik zeker weet is dat ik mijn zekerheid ben kwijtgeraakt. Zo fileer ik kennelijk mijzelf – gedurende een reis.
Mijn reis bereikt zijn hoogtepunt in Korfoe, waar ik via het verleden van Griekenland zelf tegenover het ultieme menselijke en historische drama kom te staan: het vluchteling-zijn. Migratie is het verhaal van de mensheid. Het zal Europa in de eenentwintigste eeuw blijven bepalen: de instroom van Arabieren en Afrikanen die we tot nu toe hebben gezien is nog maar het begin. En weinig migraties zijn zo navrant en leerzaam geweest als die van meer dan een miljoen etnische Grieken vanuit Klein-Azië naar Griekenland, in het begin van de jaren twintig van de vorige eeuw. Maar daarover later meer. Eerst dienen we een aantal andere zaken te bespreken om op voort te bouwen.

Uiteindelijk schrijf ik aan de rand van een afgrond. Een waardevol, eclectisch maritiem landschap dat heel Europa omvat – inclusief zijn orthodoxe en islamitische elementen – staat op het punt wereldwijde proporties te krijgen nu het nieuwe en uitgestrekte maritieme Chinese rijk al deze Europese gemeenschappen die ik in dit boek heb geschetst, dreigt te overweldigen, wat deze reis maakt tot louter een nostalgische trip, een tour-ender in het jargon van oude buitenlandse correspondenten. Want de Adriatische Zee staat op het punt verbonden te raken met de Zuid-Chinese Zee en de Indische Oceaan als sleutelelement van een ontluikende wereldhandel, van Hongkong tot Triëst via Hambantota, Gwadar en andere havens aan de Indische oceaan.
Voorts is er de strijd om nieuwe aardgasvondsten in het oostelijke deel van de Middellandse Zee en de strijd om olie in het door oorlog verscheurde Libië. Meer dan een half dozijn landen is betrokken bij zowel intensieve onderhandelingen als militaire positionering om te kijken welk consortium de baas is over deze geplande pijpleidingen, waarvan sommige Europa misschien binnenkomen via de Adriatische Zee. Het Adriatische gebied wordt heel zeker een knelpunt voor internationale handel en geopolitieke belangen.
Maar hoe moeten we zo’n overweldigend toekomstperspectief de baas blijven?
Door niet op wereldschaal maar op lokale schaal te kijken naar de situatie. Door ons te verdiepen in de geschiedenis en de esthetische bijzonderheden van elke plek, in plaats van de ruimtelijke dimensie kwijt te raken door een nietszeggende, abstracte, formalistische mondiale benadering. In de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw reisde ik door het gebied van de Indische Oceaan in brede zin, voordat dit gebied door het Pentagon tot ‘het Indo-Pacifische gebied’ werd gedoopt. Aan het begin van het tweede decennium van deze eeuw reisde ik door de regio rond de Zuid-Chinese Zee, vooruitlopend op de toekomst waarin die regio volop in het nieuws zou komen. En midden in dat tweede decennium, in 2016, begon ik te reizen door de landen rond de Adriatische Zee, vooruitlopend op de mogelijke bestemming ervan als het westelijke maritieme eindpunt van China’s Nieuwe Zijderoute.
Maar ik wilde niet theoretiseren over mondiale geopolitiek in het licht van de hernieuwde status van China en Rusland als grootmachten. Eerder het omgekeerde: want de macroblik vereist een basis van gedetailleerde kennis. En dus heb ik besloten, juist omdat de Adriatische Zee op het punt staat een nieuwe mondiale betekenis te krijgen, het gebied te gebruiken als een geografische metafoor voor een tijdperk dat op zijn einde loopt: de moderne tijd in Europa. Alleen door te begrijpen wat voorbijgaat kunnen we beter analyseren wat er gaat komen.

Ik begin hier, in deze Italiaanse kerk die beschutting biedt tegen de wind en de striemende regen, bewust van mijn eigen hartslag. Is er een betere manier om de tijd te meten?
Zoals gezegd begin ik in eenzaamheid, in dit geval met een beschouwing van een gemankeerde modernistische dichter. Maar zulke reizen, hoe groots het idee erachter ook is, beginnen vaak uiterst ongewis.