Leesfragment: De Wannseeconferentie

De Wannseeconferentie van de Duitse auteur Peter Longerich (vertaling door Fred Reurs) verschijnt volgende week woensdag. Hier leest u alvast een fragment.

Op 20 januari 1942 kwamen vijftien hooggeplaatste vertegenwoordigers van het nationaalsocialisme op uitnodiging van Richard Heydrich bijeen in een villa aan de Wannsee, niet ver van Berlijn.

De vergadering betrof de ‘definitieve oplossing’ van het ‘Joodse vraagstuk’. In de notulen is de uiteindelijke beslissing vastgelegd: in totaal zouden elf miljoen mensen worden gedeporteerd naar werkkampen, waar zij zouden worden blootgesteld aan gedwongen arbeid die ze niet geacht werden te overleven. Voor het definitief afrekenen met overlevenden en arbeidsongeschikten werden andere methodes uitgedacht. Een verschrikkelijke beslissing met grote gevolgen voor de Europese Joodse gemeenschap, die in minder dan twee uur werd beklonken.

Inleiding

Een bespreking met aansluitend ontbijt

Op 20 januari 1942 kwamen vijftien mannen – vrijwel allemaal hooggeplaatste vertegenwoordigers van de nationaalsocialistische staat, de partij en de Schutzstaffel (SS), onder wie vier staatssecretarissen, twee in rang gelijke topambtenaren en een onderstaatssecretaris – op uitnodiging van Reinhard Heydrich, chef van het Reichssicherheitshauptamt, bijeen in een luxueuze villa aan de Wannsee aan de westelijke rand van Berlijn. De schitterende ligging aan het meer, de indrukwekkende oprijlaan uitkomend op een groot voorplein, het uitgestrekte en onder architectuur aangelegde park, de royale kamers met uitzicht over de tuin en het meer, het uit drie niveaus bestaande terras, alsmede de wintertuin en de marmeren fontein geven de bezoeker van het tegenwoordige herinnerings- en studiecentrum Huis van de Wannseeconferentie nog steeds een goede indruk van de bedoeling van de oorspronkelijke opdrachtgever, een begin twintigste eeuw rijk geworden zakenman, om op deze bijzondere plaats een kasteelachtig landhuis te laten bouwen; villa en parktuin moesten het maatschappelijk succes en de gecultiveerdheid van de eigenaar tot uitdrukking brengen. Maar de schoonheid van deze plaats staat in schril contrast met het doel van de bijeenkomst in 1942: in het door de SS als gastenverblijf in gebruik genomen landhuis was een vergadering belegd over de ‘definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk’. Uit de bewaard gebleven notulen van de bijeenkomst blijkt dat daar werd beraadslaagd over wie er allemaal voor deze Endlösung in aanmerking kwamen, over het deporteren van in totaal elf miljoen mensen die zeer zware dwangarbeid zouden gaan verrichten en over de overlevenden en arbeidsongeschikten die op een andere manier om het leven gebracht zouden worden. Na afloop van de vergadering was er een gezamenlijk ontbijt.
Vijftien mannen, onder wie tien met een universitaire opleiding (negen van hen waren juristen van wie er acht gepromoveerd waren), bespraken deze kwesties onder aangename omstandigheden in een bijna idyllische omgeving, en – zo valt uit de notulen op te maken – met grote toewijding en op een zakelijke en deskundige manier. Op kleine punten verschilden zij met elkaar van mening, maar niemand in het gezelschap stelde het project als geheel, de moord op elf miljoen Joden, ter discussie.
Vandaar dat de notulen van de Wannseeconferentie tegenwoordig symbool staan voor de koelbloedige en bureaucratisch georganiseerde massamoord op de Europese Joden. Het is een nauwelijks te bevatten document waarin is vastgelegd hoe de ideologisch bepaalde vernietigingswaan van het nationaalsocialistische systeem op bevel van het hoogste gezag van het regime in overheidshandelen werd omgezet en meedogenloos uitgevoerd. ‘In geen enkel ander document,’ aldus de historicus Wolfgang Scheffler in zijn toespraak bij de opening van het Huis van de Wannseeconferentie in 1992, ‘wordt een zo duidelijk totaalbeeld gegeven van de vernietiging van de Europese Joden.’
De notulen zijn echter niet alleen van grote betekenis vanwege het openlijke, wrede cynisme van hooggeplaatste representanten van het naziregime dat erin tot uitdrukking komt. Zij zijn ook uniek omdat geen enkel ander document zo duidelijk het besluitvormingsproces weerspiegelt dat leidde tot de moord op de Europese Joden. Dit besluitvormingsproces – de voorstellen, besprekingen, verordeningen en afspraken waarbij Hitler, Himmler en Heydrich en andere nazikopstukken betrokken waren – vond hoofdzakelijk mondeling plaats. Voor zover het overleg zijn neerslag vond in beleidsstukken werden die zoveel mogelijk vernietigd of zijn, indien bewaard gebleven, geschreven in versluierende taal en bovendien zijn de documenten niet als een eenheid overgeleverd maar waren her en der verspreid. De initiatiefnemers en organisatoren van de massamoord wilden hun sporen systematisch uitwissen; de reconstructie van de belangrijkste stappen in het besluitvormingsproces is daardoor een moeizaam werk, dat weliswaar is gebaseerd op vele duizenden documenten maar niettemin vragen onbeantwoord laat waardoor er betrekkelijk veel ruimte voor interpretatie bestaat.
De notulen van de Wannseeconferentie vormen in zoverre een uitzondering, dat hierin op een nauwelijks verhullende manier werd gesproken over een alomvattend plan om de Europese Joden te vermoorden, waarbij duidelijk wordt dat deze misdaad behalve door SS, Sicherheitspolizei en Sicherheitsdienst (SF) ook actief werd ondersteund door de Rijkskanselarij, de ministeries van Justitie, van Binnenlandse Zaken en van Buitenlandse Zaken, civiele bezettingsautoriteiten, het bureau Vierjarenplan (de hoogste instantie op het gebied van de bewapening) en de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP).
Het uitzonderlijke karakter van de notulen, het feit dat zij niet als onderdeel van een reeks sleuteldocumenten zijn overgeleverd die het besluitvormingsproces van begin tot eind weerspiegelen, maar dat zij een momentopname lijken van een proces dat zich voornamelijk in het verborgene afspeelde, brengt echter de nodige problemen met zich mee en roept tal van vragen op.
Hoewel het op het eerste gezicht wel zo lijkt, blijkt na nauwkeurige bestudering van het document dat op de Wannseeconferentie zelf geen ‘besluit’ tot het vermoorden van de Europese Joden is genomen. Volgens een gangbare interpretatie wijzen verschillende formuleringen in de notulen er echter op dat de Wannseeconferentie wél de beslissende bijeenkomst was waarop de leiders van de uitvoerende organen bespraken hoe de door Hitler verordonneerde definitieve oplossing zou worden georganiseerd. Zo is sprake van deportaties die in oktober 1941 waren begonnen na ‘voorafgaande toestemming door de Führer’ en zou Heydrich, op grond van een volmacht die Hermann Göring hem had verleend, een totaalplan gaan opstellen ter voorbereiding van de aanstaande ‘definitieve oplossing’, een plan waarvan hij de contouren op de conferentie al had geschetst.
Aan de andere kant: toen de conferentie op 20 januari 1942 plaatsvond, waren al honderdduizenden Joden systematisch vermoord, in de Sovjet-Unie, in het district Galicië van het Generaalgouvernement (het bezette deel van Polen), in Servië en in de ‘Warthegau’. In dit laatste gebied, het door de nazi’s gevormde en bij het rijk ingelijfde deel van Polen, was al het eerste vernietigingskamp gebouwd: vanaf 6 december 1941 werden in de buurt van het plaatsje Chemno duizenden mensen opeengepakt in speciaal ontworpen gaswagens, waarvan de uitlaatgassen in de laadruimte werden geleid zodat de gevangenen door verstikking om het leven kwamen. In het district Lublin in het Generaalgouvernement was sinds november 1941 een vernietigingskamp in aanbouw, en op verschillende andere plaatsen werden voorbereidingen getroffen om mensen met dodelijke gassen te vermoorden. Als de massamoord dus al op grote schaal begonnen was, waarom waren er dan nog ‘voorbereidingen’ nodig voor de ‘aanstaande definitieve oplossing’? Waaruit zou die ‘definitieve oplossing’ dan concreet bestaan? Duidt het vergevorderde stadium waarin het moorden zich in januari 1942 al bevond er juist niet op, aldus een andere interpretatie, dat de definitieve oplossing helemaal niet het resultaat was van centrale besluitvorming en planning, maar veeleer een ongecoördineerd en ongecontroleerd proces was dat op initiatief van ondergeschikte instanties op gang was gebracht? Deze vragen maken al duidelijk dat doel en betekenis van de Wannseeconferentie pas na een zorgvuldige analyse van de notulen kan worden achterhaald, ook al lijkt er op het eerste gezicht sprake van een ondubbelzinnig plan voor een massamoord, gesteld in opmerkelijk heldere bewoordingen.

[...]

© 2016 Pantheon Verlag, München
© 2018 Nederlandstalige uitgave: Uitgeverij Unieboek | Het Spectrum bv,
Houten