Leesfragment: De wereld van Maarten ’t Hart

Eind augustus verschijnt een bloemlezing van Maarten 't Harts beste stukken over natuur, literatuur, religie en muziek. Bij ons kunt u alvast een fragment uit De wereld van Maarten ’t Hart lezen.

In 1976 verscheen, onder de titel De kritische afstand, de eerste essaybundel van Maarten ’t Hart. Zijn vak, de ethologie, vormde de inspiratiebron voor prikkelende beschouwingen over het gedrag van mensen, bekeken via de omweg van diergedrag. In 1978 volgde de tweede essaybundel, De som van misverstanden, over bewonderde schrijvers. De bundel werd bekroond met de J. Greshoff-prijs. Daarna volgden nog tal van essaybundels. De wereld van Maarten ’t Hart is een representatieve bloemlezing essays waarin alle onderwerpen aan bod komen. Steeds verrassend, altijd eigenzinnig, worden literaire, biologische, religieuze, feministische en muzikale onderwerpen onbekommerd van dwarse kanttekeningen voorzien.

N.B. Lees ook een fragment uit 't Harts Magdalena, uit zijn Dienstreizen van een thuisblijver en uit Verlovingstijd. 

Waarom maken vrouwen zich op?

(Uit: Ongewenste zeereis, 1979)

Vrouwen hebben een veel beter reukvermogen dan mannen maar mannen bezitten daarentegen iets betere ogen. Bovendien zijn mannen gevoeliger voor datgene wat ze met die betere ogen zien. Mogelijkerwijs verklaart dat het zo buitengewoon vreemde verschijnsel dat wij make-up noemen. Het wordt gezien door de voor visuele prikkels zoveel gevoeliger man. Nu zal overigens geen enkele vrouw ooit toegeven dat zij zich opmaakt om mannen te behagen. Vrouwen maken zich, naar zij zelf zeggen, op ‘om er goed uit te zien’ en er is geen reden te veronderstellen dat vrouwen niet te goeder trouw zijn. Maar dat doet niets af aan het feit dat make-up wel degelijk effect sorteert. Wat de intentie is van iemands gedrag, is van ondergeschikte betekenis; wat het effect is, daar gaat het om, los van de eventuele bedoeling. Dientengevolge moeten wij ook vanuit het effect redeneren als wij de vraag stellen: waarom maken vrouwen zich op?
In de eerste plaats kunnen we vaststellen dat de make-up altijd uitsluitend op permanent ontblote gedeelten van het lichaam wordt aangebracht. Vrouwen verven wel hun mond. maar niet hun navelranden. Voorts is het heel duidelijk dat bepaalde plekken erg favoriet zijn, de al eerder genoemde mondranden, de oogleden, de wangen en de nagels. Hoewel dat vroeger anders was zijn nu de oogleden de meest bepenseelde plaatsen geworden. De lippen, vroeger duidelijk vooraan, zijn tegenwoordig tweede op de ranglijst. Maar daar hoeven wij niet meer achter te zoeken dan dat er meer en betere soorten oogschaduw zijn dan vroeger. Zelfs de meest terughoudende vrouwen zullen nogweleens wat schaduw op de oogleden aanbrengen; dit is, zo zal verderop blijken, van grote betekenis voor het begrijpen van het verschijnsel make-up. Make-up is, kortom, iets dat gezien moet worden, dat lijdt geen twijfel, maar bovendien, daarover is toch ook nauwelijks discussie mogelijk, een supranormale prikkel.
Wat is dat? Een begrip uit mijn vak, de ethologie. Het verschijnsel is voor het eerst ontdekt bij de gans. Als een vrouwtjesgans op het nest zit en bemerkt dat een ei uit het nest is gerold (ganzen broeden op de grond) zal zij voorzichtig haar snavel naar het ei toe bewegen en het, met behulp van die snavel, in het nest terugrollen. Deze zogenaamde eirolreactie vertoont zij altijd als zij geconfronteerd wordt met de prikkel: ei uit het nest. Het opvallende is nu dat zij, als er twee eieren buiten het nest liggen, één echt ganzenei en een ei dat veel groter is dan het ganzenei, altijd probeert het veel te grote ei in het nest terug te rollen, al is dat heel bezwaarlijk, zowel omdat ze haar snavel niet goed achter het ei kan krijgen, alsook omdat het te grote ei, als het eenmaal in het nest ligt, haar alleen maar overlast bezorgt. Zij kan niet goed op het grote ei zitten en blijft daarom voortdurend heen en weer schuiven.
Ook bij de heidevlinder is al veertig jaar geleden geconstateerd dat het mannetje eerder achter een te groot kunstvrouwtje aanvliegt dan achter een echt vrouwtje en dat hij hardnekkiger achter haar aan blijft vliegen naarmate het contrast tussen witte en zwarte strepen op haar vleugels groter is en zij heftiger klappert met haar kunstvleugels. Alom in het dierenrijk reageren mannetjes en vrouwtjes meer op sterkere, dus supranormale prikkels, dan op gewone prikkels. Er is geen reden te bedenken waarom het bij mensen niet zo zou zijn, temeer niet daar het zo duidelijk is dat make-up ook valt onder de supranormale prikkels. Make-up accentueert immers bepaalde plaatsen in het gezicht, maakt de contrasten groter, zorgt voor het duidelijker naar voren komen van de lippen, vergroot de ogen, kleurt de wangen. Make-up is prikkelversterking.
Maar het zou een misverstand zijn te menen dat de bedoeling van make-up is: de man sterker dan normaal te prikkelen. Een opgemaakte vrouw is niet alleen maar een groot ei dat een man zijn nest wil binnenrollen. Nee, de functie van make-up is tweeledig. Er dient onderscheid gemaakt te worden tussen het effect van make-up veraf en het effect van make-up heel dichtbij. Op grote afstand gezien is make-up duidelijk een supranormale prikkel waarvan het effect is dat je aangelokt wordt. De verf is een typisch verschijnsel voor op straat, op terrassen, voor de vrouwen achter de ramen die van liefde hun beroep maken. Zodra een man de visuele prikkel: aangezette lippen en geverfde zwartomrande ogen waarneemt is zijn eerste impuls: zich bewegen in de richting van de prikkeling. Hoe zwarter de ogen, hoe kleuriger de lippen, des te sterker het verlangen je naar het schilderij te begeven. Maar kom je inderdaad dichterbij dan zul je al spoedig gewaarworden dat diezelfde make-up, op vijftig of minder centimeters afstand gezien, ook een krachtige prikkel is maar nu juist met een omgekeerde werking. Je wilt zo snel mogelijk weg en wel sneller naarmate je meer sporen ziet van het opmaken. Als de klodders mascara nog in de wimpers hangen en de groeven in de lippen overstromen van het walvisvet weet je niet hoe snel je weg moet komen.
Hoe zwaarder een vrouw zich heeft opgemaakt, des te sterker haar neiging de man op een bepaalde, gepaste afstand te fixeren. Alleen vrouwen die geen make-up gebruiken gunnen mannen volledige vrijheid van beweging. Maar geheel zonder make-up is voor bijna alle vrouwen te gevaarlijk. Dat betekent immers dat een heel dichtbij komende man niet wordt afgeschrikt. Daarom is haast altijd nog wel een klein beetje oogschaduw opgebracht. Omdat het ooglid in wakende toestand is opgevouwen zie je die niet. Zodra je er echter toe wil overgaan een kus te geven, zal elke vrouw een fractie van een seconde voordat zij die kus al dan niet vrijwillig ondergaat, haar ooglid omlaag slaan, daarmee de man het zicht biedend op de bescheiden verfstreep. Maar dan is het meestal te laat.

Copyright © 2017 Maarten ’t Hart